بریده‌هایی از کتاب ژرفای اندیشه ۱ (مجموعه سخنرانی‌های علمی- معرفتی)

حضرت زینب (س) در جریان کربلا که در ظاهر سخت‌ترین و مصیبت‌بارترین صحنه‌های تاریخی بود، فرمود: «ما رَأَیتُ الّا جَمیلاً» (علامه مجلسی، ۱۴۰۳ ق: ج ۴۵، ص ۱۱۶)؛ «من جز زیبایی هیچ ندیدم».

خداوند همراه هر چیزی است ولی با آن اتّحاد ندارد، و جدای از هر چیزی است ولی جدا نیست

انسان موجودی است مستعدّ همه والاییها و همچنین همه تباهیها؛ و این‌گونه شدن یا آن‌گونه گردیدن، به نوع تربیت آدمی بسته است.

نظریه مجموع خدایی نیز که جهان را خدا و اجزای آن را اجزای خدا می‌داند باطل است

از ظاهر قرآن بحث جسمانیّت معاد برمی‌آید

یکی از دلایل ایشان استناد به کلام امیر مؤمنان (ع) است که فرمود: رویای انبیاء وحی است: «رُؤْیا الْأَنْبِیاءِ وَحْی.» (طوسی، ۱۴۱۴ ق، ص ۳۳۸). پاسخ این است که حضرت فرموده رؤیای انبیا وحی است، نه تمام وحی‌های انبیاء رؤیا است. از این روایت برمی‌آید که بخشی از وحی‌ها به‌صورت رؤیا به پیغمبران عرضه می‌شود. مانند رؤیای حضرت ابراهیم (ع) یا مانند برخی رؤیاها که در قرآن آمده است.

در معنا و تفسیر قرآن باید به پیغمبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) مراجعه شود، چنان‌چه قرآن به پیغمبر اکرم (ص) ارجاع داده و می‌فرماید: (یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِک وَ یعَلِّمُهُمُ الْکتابَ وَ الْحِکمَةَ)؛ (بقره/ ۱۲۹) یعنی پیامبر قرآن را برای شما می‌خواند و معنا می‌کند و مطالبی حکیمانه را خارج از قرآن بیان می‌کند.

در سخنان نورانی امیر بیان، علی (ع) یک چیز به عنوان مانع اصلی تربیت فطری و رسیدن آدمی به کمالات حقیقی ذکر شده و ترک همان چیز به عنوان مقتضی اصلی معرفی شده است، و آن «دنیا» و «وابستگی به دنیا» است: «مِنْ هَوَانِ الدُّنْیا عَلَی اللهِ أَنَّهُ لاَ یعْصَی إِلاَّ فِیهَا، وَ لاَ ینَالُ مَا عِنْدَهُ إِلاَّ بِتَرْکهَا.» (نهج‌البلاغه، حکمت ۳۸۵) در خواری دنیا نزد خدا همین بس که جز در دنیا نافرمانی او نکنند و جز با وانهادن دنیا به پاداشی که نزد خداست نرسند.

حلول به معنای داخل شدن خدا در خلق است، اتّحاد یعنی دو چیز آن‌چنان با هم آمیخته شده‌اند که یکی به شمار می‌آیند. این دو نظریه باطل است؛ زیرا نسبت خلق با خدا این گونه است که خداوند وجود کاملی است که هیچ‌گونه نقصی ندارد و موجودات دیگر وجودهای ناقصی هستند، به‌طوری‌که قیّوم اوست و مخلوقات به او ایستاده‌اند، به این معنا که همه چیز آنها به اوست

۶. محمد (ص) راوی است نه مخاطب سخن خدا و مخبر؛ این‌گونه نیست که قرآن به عنوان خبر بر او نازل شده باشد، بلکه محمد (ص) تمام مسائلی که در قرآن مطرح می‌شود را در بیرون به صورت رؤیا دیده است و آنها را روایت و گزارشگری می‌کند. ۷. فرشته قرآن را بر قلب محمد (ص) نازل نکرده است؛ قرآن از قلب (روح) پیغمبر (ص) جوشیده است و ایشان قرآن را روایت می‌کند.

۵. قرآن سخن محمد (ص) است نه خدا.

مجموعه ادّعاهای دکتر سروش که پیش‌فرض‌ها و متن نظریه را تشکیل می‌دهد، به‌صورت مختصر عبارت است از: ۱. زبان قرآن، انسانی و بشری و تجربه جان محمد (ص) است. بر اساس این نظریه وحی کلام خداوند نیست، کلام محمد (ص) است که از دل و جان او جوشیده است، او تجربه‌ای را دیده و به سخن درآورده و گفته است. ۲. محمد (ص) وجود تاریخی دارد و در صراط تکامل است، به گونه‌ای که اگر پیغمبر اکرم (ص) عمر بیشتری می‌یافت، متکامل‌تر می‌شد. ۳. اگر محمد (ص) عمر بیشتر می‌یافت قرآن را فربه‌تر می‌کرد، یعنی ممکن بود قرآن دارای چند جلد و آیات آن بیشتر شود و یا در مواردی نسخ شود. ۴. احوال شخصی و صور ذهنی محمد (ص) و حوادث طبیعی و وضع جغرافیایی و زیست قبائلی او صورت بخش تجارب او بوده‌اند

وی فرا خوانده و فرموده است: «کونُوا عَنِ الدُّنْیا نُزَّاهًا.» (همان، خطبه ۱۹۱) از دنیا پاک مانید و بر کنار. «فَاحْذَرُوا الدُّنْیا فَإِنَّهَا غَدَّارَةٌ، غَرَّارَةٌ خَدُوعٌ، مُعْطِیةٌ مَنُوعٌ، مُلْبِسَةٌ نَزُوعٌ.» (همان، خطبه ۲۳۰)