بریده‌هایی از کتاب نه تنبیه، نه تشویق

جامعه ما با وضعیت پیچیده‌ای روبه‌روست. این روزها با صدای بلند از اُفت بهره‌وری در محیط‌های کاری، بحران مدارس و انحراف فرزندانمان از ارزشهای اخلاقی شکایت می‌کنیم. اما راهکارهای مورد استفاده ما برای حل این معضلات (برنامه‌های تشویقی در محیط کار، نمره و جایزه در مدرسه و پاداش و خوراکی در خانه) دقیقآ همان عواملی هستند که خود در ایجاد آنها نقش دارند. جامعه ما پیرو پروپاقرص اسکینر است و نمی‌تواند از جعبه‌ای که با دریافت پاداش وارد آن شده است راهی به بیرون پیدا کند.

یکی از علل ناموفق بودن مسابقه (در بهبود حاصل‌کار) این است که به‌مثابه یک انگیزه بیرونی عمل می‌کند. بعدها، در بررسی موضوع نوع‌دوستی، به مطالعاتی دست یافتم که نشان می‌دادند پاداش دادن به کودکان به دلیل سخاوتشان، روش فوق‌العاده ناموفقی برای پرورش این ویژگی است.

«این ایده که همه افراد پول را دوست دارند تبلیغی است که افراد مال‌دوست به راه انداخته‌اند تا از اعتیاد خود به مادیات شرمنده نباشند»

اگر کودکان ببینند که ما از کنار مردم گرفتار، بی‌تفاوت می‌گذریم یاد می‌گیرند که رنج و ناراحتی دیگران به آنها مربوط نیست. اگر شاهد مرزبندی ما به‌صورت «ما در مقابل آنها» باشند یاد می‌گیرند با مردمی که دارای زمینه فرهنگی ـنژادی متفاوت هستند طور دیگری رفتار کنند. اگر از موضع قدرت آنها را کنترل کنیم یاد می‌گیرند که رفتارشان با ضعیف‌تر از خود به همین شیوه باشد. اما اگر در محیطی سرشار از عشق، انصاف، احترام و محبت رشد نمایند همین ارزشها را کسب می‌کنند.

در مقابل کودکی که مرتکب خطا می‌شود به دو صورت می‌توان واکنش نشان داد. یکی اینکه کودک را تنبیه کنیم، و دیگر اینکه موقعیت را «لحظه‌ای درس‌آموز» در نظر بگیریم؛ فرصتی که می‌توان ضمن آن همراه با کودک چیزی آموخت یا مشکلی را حل کرد. در چنین مواقعی واکنش درست این نیست که بگوییم «چون بدرفتاری کردی باید تنبیه بشوی»، بلکه این است که بگوییم «اینجا اشتباهی رخ داده، حالا چه‌کار می‌توانیم درباره آن بکنیم؟».

یادگیری در مطلوب‌ترین شکلش نتیجه تبادل اطلاعات و ایده‌ها، به نقد گذاردن تفسیر دیگران و بازنگری در عقاید خود، و تلاش برای حل مشکلات در جوّی از حمایت اجتماعی است.

اگر دانش‌آموزان در طول سالها آموخته باشند که دلیل خواندن، نوشتن و فکر کردن آنها دریافت پاداش است، و اگر پاداش برایشان جذابیت داشته باشد، احتمالا در مقابل حذف ناگهانی آن مقاومت خواهند کرد. شاید بتوان گفت که دانش‌آموزان می‌توانند به نمره بیست و دیگر مشوقها معتاد شوند، به‌گونه‌ای که بدون آنها میلی به انجام تکالیف نداشته باشند و صرفآ به خاطر ماهیت پاداشها به آنها وابسته شوند.

وظیفه اولیای آموزشی نه این است که به دانش‌آموزان انگیزه بدهند و نه اینکه دست روی دست بگذارند و تماشاچی صحنه باشند؛ وظیفه آنها ایجاد شرایطی است که یادگیری را ممکن می‌سازد.

افرادی که ملال‌آورترین کارها را انجام می‌دهند و کمترین حقوق را دریافت می‌کنند کسانی هستند که باید دست‌کم از امتیاز تصمیم‌گیری درباره نحوه کارشان برخوردار باشند، حال آنکه بیش از سایرین تحت کنترل قرار دارند.

به قول تامس گوردون، «هرچه برای کنترل دیگران بیشتر از قدرت استفاده کنید نفوذ واقعی شما بر زندگی آنها کمتر می‌شود»

پژوهش مری باد رو (که نشان می‌داد کودکانی که خیلی مورد تعریف‌وتمجید آموزگار قرار می‌گرفتند پشتکارشان در انجام تکالیف کمتر بود) یافته دیگری نیز داشت و آن اینکه دانش‌آموزان مزبور در پاسخهای خود نامطمئن بودند و آنها را با لحن سؤالی مطرح می‌کردند. آنان کمتر از دیگران به تبادل‌نظر می‌پرداختند. و تعریف‌وتمجید یکی از عواملی بود که موجب می‌شد آنها به محض مشاهده مخالفت یک بزرگسال، از عقیده خود عقب‌نشینی کنند.

«یک روش مؤثر برای مختل کردن یک مهارت این است که درست قبل از شروع تکلیف، از فرد تعریف کنیم»

کودکان میلی ذاتی به یادگیری دارند. تنها اثر تعریف‌وتمجید و کنترل غیرمستقیم این است که این انگیزه طبیعی را می‌کشد و پیروی کورکورانه ]= شیوه‌ای ماشینی[یا مخالفت علنی با مرجع قدرت را جایگزین آن می‌سازد.

تا وقتی «این کار را بکن تا آن را بگیری» به‌جای یک استثنا نقش یک اصل را در زندگی ما ایفا می‌کند، «انرژی روانی نهفته در مسیرهای جدید هرز می‌رود، مگر آنکه فرصت مناسبی برای درو کردن پاداشهای بیرونی وجود داشته باشد و این بدان معناست که سرانجام به‌جایی می‌رسیم که دیگر از زندگی لذت نخواهیم برد»

در سازمان یا مدرسه‌ای که کیفیت بهینه را شعار خود قرار می‌دهد جایی برای ضیافتهای افتخاری یا پاداش و جایزه نیست (زیرا چنین کارهایی بی‌درنگ اکثر حاضران را در جایگاه بازنده می‌نشاند). اگر مردم این جلسات و مراسم را جدی نگیرند دلیلی برای برگزاری آنها وجود ندارد، و اگر خیلی آنها را جدی بگیرند معنایش این است که دیدن ربوده شدن جایزه توسط شخص دیگر، توانایی زیادی در کشتن انگیزه دارد که دراین‌صورت هم نیازی به برگزاری چنین مراسمی نیست.

*از نمایش دادن پاداش بپرهیزید.اگر قرار است پاداشی داده شود از برجسته ساختن آن خودداری کنید. تحقیقات نشان می‌دهند که هرچه محرک بیرونی برجسته‌تر باشد انگیزه درونی بیشتر تحلیل می‌رود. ۵۸ مسئله مهم این است که تا می‌توانیم از تعداد و اندازه پاداشها بکاهیم و از ارائه آنها در ملأ عام و بزرگ کردن موضوع خودداری کنیم.

یک قانون ساده به‌منظور متعهد ساختن مردم نسبت به کاری که انجام می‌دهند این است که استفاده از راهکارهای کنترل‌کننده را به حداقل برسانیم. دچی و همکارانش یک راهکار سه وجهی برای این کار پیشنهاد کرده‌اند: اول، از دیدگاه فردی که قرار است کار را انجام بدهد به تکلیف نگاه کنید و صادقانه بگویید که تکلیف مورد نظر چندان هم جالب نیست. دوم، دلیلی منطقی بیاورید که لزوم انجام کار را توجیه کند و به برخی از مزایای این کار در بلندمدت، یا نقش آن در نیل به اهداف بزرگ‌تر اشاره کنید. و بالأخره، حتی‌المقدور فرد را در شیوه انجام کار آزاد بگذارید.

هرقدر چیزی که وعده داده می‌شود مطلوب‌تر باشد نفرت شما از کاری که باید برای به‌دست آوردنش انجام دهید بیشتر می‌شود.

وضعیت خانواده‌هایی را در نظر می‌گیریم که از لحاظ عاطفی ضعیف هستند، یا جوّی از انتقاد مفرط بر آنها حاکم است، نباید از یاد ببریم که مشکل این خانواده‌ها کمبود تعریف‌وتمجید نیست بلکه ضعف در تشویق و حمایت است. زیرسؤال بردن پاداش کلامی نباید ما را به‌سوی گزینش تنبیه کلامی یا بی‌تفاوتی سوق دهد. برعکس، کودکان باید بدانند که آن‌قدر مورد توجه عمیق قرار دارند که والدین و معلمان، منافع بلندمدت آنها را بر اطاعت و همنوایی کوتاه‌مدتشان که از رهگذر محرکهای بیرونی حاصل می‌شود مقدم می‌شمارند.

ا اگر اظهارنظر ما تبدیل به تعریف‌وتمجید، در شکل سنتی آن، شود این احتمال وجود دارد که کودک را به‌سمتی سوق دهیم که به‌جای کسب رضایت درونی، در جهت کسب تأیید ما تلاش کند و به‌جای بازی با طرح و رنگ، به دریافت پاداش کلامی توجه داشته باشد. و اما توصیف کار کودک و سؤال درباره آنچه انجام داده است این آثار منفی را به حداقل می‌رساند: «این شکل‌هایی که نزدیک آب کشیدی کوهه؟ هی پسر... این یکی خیلی بزرگه، مگه نه؟ چطور شد تصمیم گرفتی اونا رو سبز کنی؟... بعد ازین می‌خوای چی بکشی؟»