بریده‌هایی از کتاب نه تنبیه، نه تشویق

راه‌حل دوم این است که از قبل هیچ معیاری تعیین نکنیم و هیچ قولی ندهیم. درعوض بعد از انجام کار، با دادن چیزی به کودک، مثلا به او بگوییم: «این موز برای این است که دیروز در کار خانه به من کمک کردی.» جالب اینکه مطالعات نشان داده‌اند آثار منفی پاداشِ پیش‌بینی‌نشده بسیار کمتر از پاداشی است که از قبل وعده داده می‌شود و فرد برای کسب آن به‌جد تلاش می‌کند. اما علت اینکه پاداشها از قبل وعده داده می‌شوند صرفآ این نیست که از انتظار بی‌مورد در آینده پیشگیری شود، بلکه می‌توان گفت علت اصلی، کنترل رفتار دیگران است و مؤثرترین راه این است که آنها بدانند در صورت اطاعت از دستورها چه پاداشی در انتظارشان خواهد بود و درغیراین‌صورت چه اتفاقی خواهد افتاد.

پاداشی که بی‌قیدوشرط به تمام افراد ارائه شود دیگر پاداش نیست. براساس تعریف، پاداش شیء یا امر مطلوبی است که گرفتن آن منوط به تحقق بعضی از شرایط باشد: اگر فقط این کار را بکنی فلان چیز را به‌دست خواهی آورد. اگر به کودک قول بدهیم فردا به او یک موز خواهیم داد این دیگر پاداش نیست. اما اگر برای کمک کردن در کارهای منزل به او قول موز بدهیم در این صورت موز به‌مثابه پاداش عمل خواهد کرد. حال اگر کودک در کارهای منزل کمک کند ولی پاداش را از او دریغ کنیم او احساس می‌کند که تنبیه شده است، و برای اجتناب از چنین اتفاقی باید از ارائه مشروطِ این چیز و آن چیز بپرهیزیم.

اگر دریافت‌کننده پاداش احساس کند تحت کنترل قرار دارد، دریافت پاداش در درازمدت جنبه تنبیهی به خود می‌گیرد، هرچند کسب پاداش فی‌نفسه لذت‌بخش باشد.

پاداش نیز دقیقآ مانند تنبیه ماهیتی کنترل‌کننده دارد، هرچند این کنترل از طریق فریفتن فرد صورت می‌گیرد

اما حقیقتی بس مهم‌تر زیربنای این دو راهکار را تشکیل می‌دهد و آن اینکه پاداش و تنبیه اساسآ از یک الگو سرچشمه می‌گیرند؛ الگویی که انگیزه را چیزی جز کنترل رفتار نمی‌داند.

برخلاف برتری نسبی پاداش، ویژگی مشترک این دو راهکار تفاوتهای بین آن دو را کم‌اهمیت می‌سازد. حقیقت تلخ این است که پاداش و تنبیه هرگز دو راهکار ضد هم نیستند، بلکه دو روی یک سکه‌اند. و این سکه‌ای است که بهای چندانی ندارد.

شعار «این کار را بکن تا آن را به دست آوری» تأثیر مثبتی در پیشبرد اهداف ما ندارد؛ چه هدف ما تغییر رفتار باشد و چه بهبود آن، چه با کودک سروکار داشته باشیم و چه با بزرگسال، و چه پاداش ما نمره باشد و چه پول و مدال یا دیگر انواع رشوه‌هایی که معمولا به آنها متوسل می‌شویم. حتی اگر قیود اخلاقی، ما را از کنترل دیگران منع نکنند حقیقت مسلّم این است که این راهکار به احتمال زیاد نتیجه‌ای معکوس خواهد داشت.

مشکل اینجاست که ما به‌خطا از این حقیقت، قانونی کلی درباره ماهیت بشر استنتاج کرده‌ایم و از آن در محیط‌های کاری و مدارس استفاده می‌کنیم: پاداش دادن سبب می‌شود مردم کار بهتری ارائه دهند. این کاربرد خطا (که احتمالا یک رفتارگرا آن را «بیش‌تعمیمی پاسخ» می‌نامد) تا حد زیادی مسبب مشکلاتی است که امروزه در مدارس و محیط‌های کاری داریم. یکی از مقالات مهم و برجسته درمورد پاداش، بر پایه پژوهشهای انجام‌شده تا نیمه دهه هفتاد، چنین نتیجه می‌گیرد: مشوق یا پاداش در دو صورت تأثیری نامطلوب و زیانبار بر عملکرد دارد: اول زمانی که تکلیف به اندازه کافی برای شخص جالب است و ارائه مشوق به‌منظور ایجاد انگیزه امری زائد قلمداد می‌شود؛ دوم زمانی که تکلیف موجود، مسئله‌ای بازپاسخ است و روشهایی که ما را به راه‌حل می‌رساند بلافاصله پیدا نمی‌شوند.

ارائه پاداشْ انجام چه نوع تکالیفی را بهتر می‌کند؟ و منظور از «بهتر» چیست؟ تا اینجا آن‌قدر با موضوع آشنا شده‌ایم که بتوانیم پاسخ را حدس بزنیم. پاداش معمولا عملکرد را در زمینه تکالیف بسیار ساده‌ای بهبود می‌بخشد که نیاز به اندیشه ندارند و حتی در آن صورت نیز فقط جنبه کمّی تکلیف بهبود می‌یابد

چنانچه مردم پاداش را در مقابل انجام کاری دریافت کنند که در حد مطلوبی دشوار باشد، یعنی نه خیلی دشوار و نه خیلی آسان ] و درنتیجه کار برای آنها جذاب می‌شود و نیازی به مشوق بیرونی نیست[، چنین پاداشی از حداقل تأثیر برخوردار است

پاداش، خلاقیت آزمودنیها را از بین برد، و این ربطی به نوع تکلیف، نوع پاداش، زمان پاداش و سن افراد شرکت‌کننده نداشت. ۲۶

اگر معتقد باشید که رفتار انسان از شخصیت او (یعنی از افکار، احساسات، انتظارات و خواست‌هایش) سرچشمه می‌گیرد دیگر انتظار نخواهید داشت مداخلاتی که فقط اعمال را کنترل می‌کنند از کودک، فردی سخاوتمند بسازند یا شخص بزرگسالی را به کاهش وزن وادارند. آنچه پاداش و تنبیه انجام می‌دهند این است که فرد را به اطاعت وامی‌دارند، و البته خیلی خوب هم از عهده این کار برمی‌آیند. اگر هدف شما این باشد که دیگران از دستورها اطاعت کنند، به‌موقع سرِکار حاضر شوند و آنچه به آنها گفته می‌شود انجام دهند، رشوه دادن یا تهدید کردن، راهکارهای معقولی برای این کار خواهند بود. اما اگر هدف شما بالا بردن کیفیت دائمی کار است، چنانچه قصد دارید از دانش‌آموزان افرادی متفکر و خودگردان بسازید یا ارزشهای مثبت را در کودکان نهادینه کنید، دراین‌صورت، پاداش و تنبیه کاملا بی‌اثر خواهند بود. درواقع آنها نه‌تنها بی‌اثر بلکه زیان‌آور نیز هستند

مشوقها اساسآ نگرش و پای‌بندی عاطفی را که زیربنای رفتار ماست تغییر نمی‌دهند. مشوقها تغییرات عمیق و ماندگار ایجاد نمی‌کنند زیرا هدفشان تأثیر گذاشتن بر عملی است که انجام می‌دهیم.

براساس نتایج آزمایش بزاق، احتمال دروغگویی درباره ترک سیگار در بین کسانی که وعده پاداش دریافت کرده بودند دو برابر دیگران بود.

محققان به این نتیجه رسیدند که استفاده از برنامه‌های منظم و جدی پاداش‌دهی برای افزایش میزان مشارکت در فعالیتهای مورد نظر، درعین‌حال می‌تواند موجب کاهش مشارکت در مواردی شود که در آن پاداش ملموس یا مشوقِ بیرونی اجتماعی ارائه نمی‌گردد. ۶

وقتی پاداش و جایزه قطع شود افراد دوباره به شیوه گذشته بازمی‌گردند. درواقع رفتاری که طی درمان اصلاح شده است نه‌تنها به شرایط عاری از مشوق مانند محیط بیرون از بیمارستان تسرّی نمی‌یابد بلکه برنامه تقویتی صبح معمولا تا عصر تأثیر خود را در رفتار بیمار حفظ نمی‌کند

وانگهی اکثر افراد علاقه‌مند به مشاهده تغییر در دیگران بر این عقیده‌اند که اساسآ بهتر است تغییر مورد نظر چنان ریشه‌ای شود که دیگر نیازی به ادامه پاداش نباشد، و این معیاری است که حتی خود رفتارگرایان عمومآ آن را قبول دارند. واقعیت امر این است که ما دوست داریم رفتارهایی که برای انجام آنها پاداش می‌گیریم، از مسواک زدن تا رفتارهای نوع‌دوستانه، بعد از قطع پاداش نیز ادامه پیدا کنند

۲. اثر پاداش چقدر دوام می‌آورد؟ پاسخ صریح این است که پاداش اثری کوتاه‌مدت دارد. معمولا برای ماندگاری تأثیر پاداش، ارائه آن باید مستمر باشد

وقتی فرد (یا موجود) مورد نظر به شما وابسته باشد کنترل رفتار او آسان‌تر می‌شود. یکی از علل درستی این موضوع آن است که موجود وابسته را می‌توان در وضعیت نیازمندی نگه داشت. معمولا حیوانات آزمایشگاهی را گرسنه نگه می‌دارند تا از پاسخ آنها نسبت به غذا به‌عنوان یک مشوق مطمئن شوند. به همین منوال «برای آنکه انسانها را واداریم تا به روش خاصی رفتار کنند ... باید ... آن‌قدر درمانده و محتاج باشند که ارائه پاداش، رفتار مطلوب را در آنها تقویت کند» ۳.

برای بررسی این ادعا که پاداش موجب تغییر رفتار می‌شود سه پرسش طرح می‌کنیم. نخست: پاداش برای چه کسی مؤثر است؟ دوم: این تأثیر چه مدت پایدار می‌مانَد؟ سوم: پاداش دقیقآ کدام جنبه از رفتار را تغییر می‌دهد؟ (قبلا به سؤال چهارمی نیز اشاره کرده‌ام: چه بهایی در قبال این موفقیت پرداخته می‌شود؟ ولی فعلا این سؤال را کنار می‌گذاریم.) ۱. پاداش برای چه کسی مؤثر است؟