بریده‌هایی از کتاب وضعیت آخر

«من مایلم به من کمک کنید، اما به این شرط که خوب نشوم»

وقتی «بالغ» بر «رفتار متقابل» تسلط دارد، نتیجه همیشه صددرصد قابل پیش‌بینی نیست. امکان موفقیت وجود دارد، ولی امکان شکست نیز هست. مهمتر از هر چیز، امکان تغییر وجود دارد.

سولیوان که بزرگترین خدمتش به علم روانکاوی امروز تشریح موضوعی «روابط بین اشخاص» یا «رفتار متقابل» است، عقیده داشت که طفل احساس اعتماد به خود را تمامآ بر مبنای نظر و ارزشیابی دیگران یا آنچه او «ارزشیابی منعکس شده» می‌نامد بنا می‌کند. به گفته او: بچه فاقد وسایل و تجربه لازم برای تعیین تصویر واقعی خودش است، بنابراین تنها ملاک برای او، عکس‌العمل دیگران نسبت به اوست.

نوازش و لمس، یعنی تماس تکرار شونده با بدن دیگران، برای او اهمیت اساسی و حیاتی دارد. بدون این لمس و نوازش او خواهد مرد. اگر جسمآ نمیرد، روحآ خواهد مرد. مرگ جسمی که از آن به عنوان «تحلیل رفتن روزافزون» (Marasmus) یا «دق» یاد شده، اغلب در شیرخوارگاهها یا مؤسسه‌هایی از نوع آن، بکرات دیده شده است. در اینگونه مؤسسات بچه گاهی از تماس بدن و نوازش محروم می‌شود. در اینگونه موارد هیچگونه سبب جسمی برای وقوع مرگ جز غیبت این محرک اساسی، یعنی نوازش، وجود نداشته است.

در اوایل زندگی، هر طفلی به این نتیجه می‌رسد که «من "خوب" نیستم». درباره پدر و مادر خودش هم به این نتیجه می‌رسد که «شما "خوب" هستید». این اولین چیزهایی است که طفل درباره زندگی و دنیایی که باید عمری را در آن بگذراند، احساس می‌کند، و این وضعیت «من "خوب" نیستم ـ شما "خوب" هستید» مهمترین نتیجه‌گیری تمام عمرش است. این نتیجه‌گیری به‌طور دائمی در او ضبط می‌شود و در تمام کارهایی که می‌کند تأثیر خواهد داشت.

نوجوانی که همواره و به‌طور مرتب متوجه می‌شود که قسمت اعظم آنچه که ضبطهای «والد» او بوده با واقعیت تطبیق می‌کند، دارای شخصیتی راحت و لذا دارای وقت و نیروی خلاق بیشتری است. درنتیجه او می‌تواند این اطلاعات را فوری با برچسب «معتبر» دوباره در خود بایگانی کند. به آن اعتماد داشته باشد، دیگر به آن نیندیشد، و به کارهای دیگر بپردازد ــ مثل درست کردن یک مدل هواپیمای چوبی، یا حل کردن معادلات جبری تکالیف دبیرستانش. اما بدبختانه وقت بیشتر نوجوانان مصروف تناقضاتی می‌شود که بین ضبطهای «والد» آنها با آنچه که خودشان به عنوان واقعیت درمی‌یابند وجود دارد.

عده‌ای خود را متقاعد کرده‌اند که بچه‌ای که با انضباط و «دیسیپلین» سخت بزرگ نشده باشد و جلویش را با مقررات خشک نگرفته باشند، نسبت به بچه‌ای که پدر و مادرش او را با انضباط و مقررات بار آورده‌اند، دارای قوه خلاقه بیشتری است. من گمان نمی‌کنم این نکته درست باشد. نوجوانی که اوقات خود را بیهوده صرف تصمیم‌گیریهای باطل که اغلب برای آنها اطلاعات کافی هم ندارد به هدر ندهد وقت بیشتری برای خلاقیت دارد ــ برای تحقیق، کشف، بازکردن، پیاده کردن و دوباره سوار کردن اسباب‌بازیهایش.

یک بیمارستان ایدئال در حقیقت می‌تواند یک «متل» با «محل سرگرمی» برای «کودک» و در مجاورت کلینیک و ساختمانهایی باشد که در آنها وسایل پرورش و خودکفایی «بالغ» طرح‌ریزی و تعبیه شده باشد. در اینجا پرستاران اونیفورم نمی‌پوشند و مثل پدر و مادر با بیماران رفتار نمی‌کنند، بلکه با لباسهای معمولی و با بکاربردن فنون آموزشهای حرفه خود به بیماران کمک می‌کنند تا هر شخصی یاد بگیرد که هویت «والد»، «کودک» و «بالغ» درون خود را درک کند.

از آنجا که انسان کوچک در دوره بحرانی زندگی اولیه خود فاقد قاعده بیان است بنابراین بیشتر عکس‌العملهای او به صورت «احساس» ضبط می‌شود. بایدموقعیت او را در این سالهای اولیه دقیقآ در نظر گرفت: او کوچک است، وابسته است، دست و پا چلفتی است، و قوه بیان هم ندارد که با آن معنی و مفهومی بنا کند. به گفته امرسون «ما باید بدانیم که چگونه معنی یک روی ترش را حدس بزنیم...» کودک این را نمی‌داند. روی ترشی که به طرف او برگردانده می‌شود فقط می‌تواند در او احساس دیگری تولید کند که زخمه دیگری باشد، و به مخزن اطلاعات منفی او درباره خودش بیفزاید. تقصیر من است. باز هم تقصیر من است. همیشه تقصیر من است. همیشه. تمامی ندارد. در این دوران ناتوانی و عجز، از کودک توقعات زیاد و سازش‌ناپذیری هم داریم.

اگر پدر و مادر روابط خصومت‌آمیز داشتند و اغلب با هم در حال جنگ و دعوا بودند، این حالت نزاع در بچه که برای زنده ماندن خود به آنها احتیاج غریزی دارد، با وحشت و ترس ضبط می‌شود و طفل همواره بیم و خوف آن را دارد که مبادا آنها یکدیگر را نابود کنند.

هدف کلی از «تحلیل رفتار متقابل» آن است که به شخص توانایی آن را بدهد که بتواند آزادانه حق انتخاب داشته باشد: آزاد باشد.

مسائل دنیا ــ و ما این مسائل را هر روز با تیترهای سیاه درشت در اخبار روزنامه‌ها می‌بینیم ــ مسائل اشخاص هستند. اگر اشخاص بتوانند تغییر کنند، دنیا می‌تواند تغییر کند.

مهمترین جنبه موفقیت‌آمیز «تحلیل رفتار متقابل» این است که به بیماران وسیله‌ای می‌دهد که خودشان بتوانند از آن در همه جا استفاده کنند.

ما به دکتر اریک برن (Eric Bern) مدیون هستیم، که با تدوین مفهوم «تحلیل رفتار متقابل»، در حقیقت یک سیستم واحد روانپزشکی انسانی و اجتماعی بوجود آورده است که در سطح تئوری جامع و در سطح عملی مؤثر است.

«تحلیل رفتار متقابل» واقع‌بینانه است زیرا بیمار را با این واقعیت مواجه می‌سازد که صرفنظر از هر آنچه در گذشته اتفاق افتاده او خودش مسؤول آنچه در آینده اتفاق می‌افتد خواهد بود. علاوه بر این، اشخاص را قادر به تغییر می‌سازد تا بتوانند در خود یک نوع کنترل شخصی و جهت‌یابی شخصی ایجاد کنند، و همچنین به این واقعیت دست یابند که همواره آزادی حق انتخاب دارند.

درست مثل این است که یک آدم کور در یک اتاق تاریک دنبال یک گربه سیاه بگردد که اصلا آنجا نیست.

شور دانستن حقیقت غالبآ با جوابهایی که وزن قدرت مطلق دارند خاموش می‌شود. پل تیلیش (Paul Tillich)

ما نمی‌توانیم احساس ضبط شده را پاک کنیم. ولی می‌توانیم، اگر خواستیم، کلید را بزنیم و آنها را موقتآ متوقف کنیم!

یکی از وظایف مهم «بالغ» آن است که اطلاعات بدست آمده از «والد» را بررسی کند و ببیند آیا این اطلاعات همچنان معتبر و قابل استفاده هست یا قدیمی شده و باید رد شود.

اطلاعات هر سه منبع فوق به کامپیوتر سرازیر می‌شوند