بریده‌هایی از کتاب هنر رمان

بهترین راهی که می‌توانید از طریق آن هنر رمان را بشناسید خواندنِ رمان است

تا جایی که من خوانده‌ام و خبر دارم تاکنون داستان‌شناسانِ نظریه‌پرداز هیچ تعریفی از هنر رمان عرضه نکرده‌اند که ماهیت آن را تمام و کمال بشناساند. علتش شاید سرشت پویا و حد و مرزناپذیر و قاعده‌شکن و بدعت‌گذار خودِ این هنر باشد

نباید با آنانی که به تو بدی می‌کنند گلاویز شوی. اعتقاد یافت که در تعلیمات مسیح هدف زندگی توضیح داده شده است: هدف زندگی این است که از خدمت به سرشت حیوانی و پست خودمان دست برداریم و خویشتن را وقف خدمت به آن بخش از هستی‌مان کنیم که ما را توانا می‌سازد حق و خیر را بشناسیم و دوست بداریم.

و سرانجام میگل دِسروانتس با آفرینش دون کیشوت، که نوعی ضدرمانس است و تقلید طنزآمیزی است از رمانس‌های شوالیه‌گری، در آغاز قرن هفدهم تولد رمان جدید را بشارت داد

گونه دیگری از رمانس که در عصر رنسانس پدید آمد پیکارسک نام دارد. در رمانس پیکارسک ماجراهای نامحتمل با زبانی مفرح و به شیوه‌ای واقعگرایانه روایت می‌شود. پیکارسک (picaresque) واژه‌ای فرانسوی است که از واژه اسپانیائی picaresco به معنای آدم رذل اخذ شده است، و این گونه رمانس را از آن رو پیکارسک نامیده‌اند که معمولا قصه آدم رذلِ دوست‌داشتنی‌ئی را بازمی‌گوید که نه از طریق زحمت و سخت‌کوشی، بل از راه حیله‌گری و حقه‌بازی روزگار می‌گذراند. وی، در عین حال، آدم شریری نیست و به همین دلیل خواننده به خود حق می‌دهد که او را دوست بدارد.

آمه‌دیس اهل گُل سرشار از آرمان‌های غرور و افتخار و شجاعت و عشق و وفاداری به دین و شاه است، و مبرا از آن گزافگویی‌هایی است که در رمانس‌های شوالیه‌گری بعدی فراوان است و میگل دِسروانتس در شاهکار جاودانی‌اش دون‌کیشوت به تقلید طنزآمیز از آنها پرداخته. سروانتس در دون‌کیشوت رمانس آمه‌دیس اهل گُل را «بهترین تمام کتاب‌های نوع خودش» خوانده است. بسیاری از داستان‌شناسان با این ستایش افتخارآمیز که به قلم مردی از تبار نوابغ تحریر یافته است کاملا موافق‌ند.

پس از مصریان، یهودیان صاحب کهن‌ترین سنّت داستان‌نویسی‌اند. داستان‌های هنوز موجود حاکی از آن است که نگارش و ویرایش داستان از حدود ۱۰۰۰ تا ۴۰۰ سال پیش از میلاد در میان یهودیان رایج بوده است. از ۴۰۰ تا ۲۰۰ پیش از میلاد نشانه چندانی از آثار داستانی یهودیان موجود نیست، امّا آن «عصر تاریک» در قرن دوم پیش از میلاد به آخر می‌رسد و دوره جدیدی در هنر داستان قوم یهود آغاز می‌شود.

در سنّت مصری هنر داستان چند شگردْ فراوان به‌کار می‌رفته استــ از جمله این که گفت‌وگوی شخصیت‌ها حتی‌الامکان به صورت مستقیم نقل می‌شده است؛ و این که بیشتر داستان‌ها شکل قصه در قصه دارند؛ و این که موضوع‌های خاصی، به ویژه شیرین‌کاری‌های جادوگران، بارها تکرار می‌شده؛ و این که رویدادهای مشابه گاه با جمله‌های مشابه تکرار می‌شده و نیز قطعه‌های کاملی از داستان عینآ تکرار می‌شده. این شگرد اخیر لابد در خوانندگان حالت خاصی ایجاد می‌کرده است شبیه حالتی که ترجیع‌بند در خواننده شعر ایجاد می‌کند. (۷)

از میان داستان‌های کهن مصری می‌توان از سه داستان یاد کرد که، به تخمین مصرشناسان، بین ۲۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد روی پاپیروس نوشته شده‌اند. داستان اول قصه جادوگری را باز می‌گوید که مردی زن او را از راه به در می‌برد. جادوگر با موم تمساحی می‌سازد، و تمساحِ جادویی مرد فاسق را به هنگامی که در رودخانه شنا می‌کرده می‌کشد و به سزای عمل زشتش می‌رساند؛ در داستان دوم یکی از خدمتکارانِ دربار گردن‌آویز مرمرینِ ماهی‌شکلی را از روی سهو توی دریاچه قصر می‌اندازد. جادوگری آب دریاچه را می‌خشکاند و گردن‌آویز را پیدا می‌کند؛ شخصیت اصلی داستان سوم جادوگری است که می‌تواند سرِ حیوانات را از تن جدا کند و باز روی تن‌شان بچسباند و زنده‌شان سازد.

اگر از داستان‌های متون مقدس بگذریم، کهن‌ترین داستان‌های منثوری که دستِ کم بخشی از آنها تاکنون محفوظ مانده متعلق به مصریان است. سنّت مصری هنر داستان بی‌تردید از اوایل هزاره دوم پیش از میلاد مسیح آغاز شده است و، در دوره باستان، تا قرن سوم میلادی ادامه داشتهــ یعنی بیشتر از دو هزار سال.

هنر داستان درسنّت منظومش بسیار بیشتر از سنّت منثورش عمر دارد، و در سنّت شفاهی‌اش در هر یک از فرهنگ‌های جهان احتمالا هم‌سن هماند فرهنگ است. اصلا شاید بتوان گفت که انسان حیوانِ داستان‌سراست و همواره با داستان زیسته است. جانداران همه سخنگویند منتها هر نوعی از آنها به زبان خاص خود سخن می‌گوید. امّا تنها جانداری که داستان‌سراست انسان است. داستان‌سرایی فصل ممیز انسان از سایر جانداران است. انسان با داستان و در داستان به آرزوهایش رسیده، دین و کفر ورزیده، درباب هستی و نیستی اندیشیده، بیماری‌های روانش را درمان کرده، و سختی‌های زندگی را بر خود آسان ساخته. چنین می‌نماید که داستان نقش ِ جانشین‌ناپذیری در زندگی انسان داشته است و خواهد داشت.

اگر تربیت کورش را، که در حدود سال ۳۶۰ پیش از میلاد نوشته شده، نمونه کاملی از رمانس به حساب نیاوریم و قدیمی‌ترین رمانس یونان باستان را همان نینوس بدانیم، می‌توان از روی یقین گفت که هنر رمان در آن فرهنگ بزرگِ پرافتخار تقریبآ دوهزار و صد سال تاریخ مضبوطِ محفوظ دارد.

جهان مادرِ رمان‌نویس است؛ در شکل‌گیری سیمای انسانی و شخصیتِ هنری او بسیار مؤثر است؛ فراهم‌آورنده مصالح رمان‌های اوست؛ و مهم‌ترین عامل در رونق یا کسادی بازارِ کالای هنری اوست زیرا مادرِ خوانندگان رمان‌های او هم هست و نقش سازنده یا مخربی در تربیت هنری آنان، در بلند یا پست شدنِ مرتبه شعور و ذوق هنری‌شان، و در زیاد یا کم بودنِ عده‌شان و توانایی مالی‌شان و فرصت رمان‌خوانی‌شان دارد.

در چنین جامعه‌ای همان گونه که کلِّ جامعه فرقه فرقه است و هر فرقه دشمن فرقه‌های دیگر است، جامعه کم‌شمارِ هنرمندان هم فرقه فرقه است و هر فرقه به خونِ فرقه‌های دیگر تشنه است؛ و همان گونه که در کلِّ جامعه بر هر فرقه‌ای تعصب و خودپرستی حاکم است و خزفِ خودی برتر از صدفِ غیرخودی شمرده می‌شود، در جامعه کم‌شمارِ هنرمندان نیز بر هر فرقه‌ای تعصب و خودپرستی حاکم است و هنرمندِ دانی خودی برتر از هنرمندِ عالی غیرخودی شمرده می‌شود.

و همان گونه که در کلِّ جامعه بر هر فرقه‌ای تعصب و خودپرستی حاکم است و خزفِ خودی برتر از صدفِ غیرخودی شمرده می‌شود، در جامعه کم‌شمارِ هنرمندان نیز بر هر فرقه‌ای تعصب و خودپرستی حاکم است و هنرمندِ دانی خودی برتر از هنرمندِ عالی غیرخودی شمرده می‌شود.

و همان گونه که در کلِّ جامعه بر هر فرقه‌ای تعصب و خودپرستی حاکم است و خزفِ خودی برتر از صدفِ غیرخودی شمرده می‌شود، در جامعه کم‌شمارِ هنرمندان نیز بر هر فرقه‌ای تعصب و خودپرستی حاکم است و هنرمندِ دانی خودی برتر از هنرمندِ عالی غیرخودی شمرده می‌شود.

و همان گونه که در کلِّ جامعه بر هر فرقه‌ای تعصب و خودپرستی حاکم است و خزفِ خودی برتر از صدفِ غیرخودی شمرده می‌شود، در جامعه کم‌شمارِ هنرمندان نیز بر هر فرقه‌ای تعصب و خودپرستی حاکم است و هنرمندِ دانی خودی برتر از هنرمندِ عالی غیرخودی شمرده می‌شود.