بریده‌هایی از کتاب چهل نامه کوتاه به همسرم

تو خوب می‌دانی... سنگین‌ترین دردها، چون از صافیِ زمان بگذرند به چیزی توصیف‌ناپذیر امّا مطبوعْ تبدیل می‌شوند، و جملگی تلخی‌ها به چیزی که طعمی بسیار خاص امّا به‌هرحال شیرین دارند...

در زمانه‌ی ما و در شرایط ما، از این بهتر زیستن، برای کسی چون من، ممکن نبوده‌است. برای آنکه همیشه بر سر اندیشه‌یی پای می‌فشرَد، البتّه در طول عمر دردهایی هست، و غم‌هایی، و اشک‌هایی، و بیکارماندن‌هایی، و زخم‌خوردن‌هایی، و گریه‌هایی از اعماق؛ و نگو که چگونه می‌توانم اینگونه زیستن را خوب و شاید خوبترین نوع زیستن بنامم.

در حقیقت، جُز تو هیچ‌کس مرا چنان که باید نشناخته‌است و نخواهدشناخت: سراپا عیب بودنم را کم و کوچک بودنم را و همچون شبنمی از خوبی بر بوته‌ی بزرگِ گَزَنه بودنم را.

با جهان، شادمانه وداع می‌کنم، با من عزادارانه وداع‌مکن!

شاید سخت، شاید دردمندانه، شاید در فشار؛ امّا بدون شک به‌درستی زندگی خواهدکرد...

کسی که مولوی را قدری بشناسد، حافظ را قدری بخواند، خیّام را گهگاه زیرلب زمزمه‌کند، و تک‌بیت‌های ناب صائب را دوست‌بدارد، چنین کسی به‌درستی زندگی خواهدکرد...

کسی که در برابر باخ، بتهوون، و موتزارت، فروتنانه سکوت اختیارکند، به تارِ جلیل شهناز، عود نریمان، آواز شجریان و ترانه‌ی «اندک‌اندکِ» شهرام ناظری عاشقانه گوش‌بسپارد، چنین کسی به‌درستی زندگی خواهدکرد...

کسی که سهراب را دوست داشته‌باشد، شاملو را احساس‌کند، فروغ را بستاید، و هر شعر خوب را آیه‌یی زمینی بپندارد، چنین کسی، به‌درستی زندگی خواهدکرد...

بگذار یک لحظه پیرانه سخن‌بگویم: بچّه‌هایمان خیلی خوب هستند؛ به‌خصوص که در حدّ ممکن آزادانه رُشدکرده‌اند _ و درست. من هرگز آرزویی جز این نداشته‌ام که آنها با هنر آشنا باشند؛ یعنی با عُصاره‌ی اندوه و عُصاره‌ی شادی. غم، با چگالی بسیار بالا، شادی با غلظتی غریب: هنر همین است: موسیقی، نقّاشی، ادبیات...

من، به‌مراتبْ بیش از شایستگی‌ام، شیره‌ی زندگی را مکیده‌ام، و اینک، هرچه فکر می‌کنم، می‌بینم که جُز شادی و آسودگیِ خاطرَت، چیزی نمانده‌است که بخواهم، و این نامه، صرفاً به همین دلیل نوشته شده‌است.

من در این پنجاه‌سال، به همّت تو، بیش از هزار سال زندگی کرده‌ام...

مگر انسان از یک بهار، یک تابستان، یک پاییز، و یک زمستان، چیزی بیشتر از چارفصلِ دلنشینِ پُرخاطره‌ی خوش‌خاطره آرزو دارد؟ مگر انسان از قدم‌زدنی کوتاه در زیرِ آسمانی اردیبهشتی، چه انتظاری دارد؟

امّا چگونه به تو بگویم که به حالِ بسیاری از ظاهراً زندگان می‌توانی زارزار گریه‌کنی امّا نه به حالِ مُرده‌یی چون من، به حالِ ماندگان، نه به حال رفته‌یی چون من. مگر انسان از یک مهمانیِ دوروزه چه می‌خواهد؟ مگر انسان در عبورِ از کنار کوهستانهای جنگلیِ رفیع، و دشتهای سبزِ وسیع، چه توقّعی دارد؟

یک ملّت همیشه می‌تواند خوشبخت‌تر از آنچه هست باشد؛ امّا برای فرد، خوشبختی، حدّوحسابی دارد، بدیهی‌ست که دلیل مسأله این است که انسان، در تفرّدش، در واحد محدود و کوچکی از زمانْ زیست می‌کند و آرزوهای فردی‌اش در محدوده‌ی همین زمانْ شکل می‌گیرد، حال آنکه ملّتها در بی‌نهایتِ زمان جاری هستند، و جهانِ نوشونده هر دم می‌تواند خالق آرزوها و آرمان‌های نو باشد.

یک ملّت همیشه می‌تواند خوشبخت‌تر از آنچه هست باشد؛ امّا برای فرد، خوشبختی، حدّوحسابی دارد، بدیهی‌ست که دلیل مسأله این است که انسان، در تفرّدش، در واحد محدود و کوچکی از زمانْ زیست می‌کند و آرزوهای فردی‌اش در محدوده‌ی همین زمانْ شکل می‌گیرد، حال آنکه ملّتها در بی‌نهایتِ زمان جاری هستند، و جهانِ نوشونده هر دم می‌تواند خالق آرزوها و آرمان‌های نو باشد.

در یادداشت‌هایی که برایت گذاشته‌ام و می‌توانی آنها را چیزی همچون یک وصیت‌نامه‌ی بازیگوشانه تلقّی‌کنی، به‌کرّاتْ گفته‌ام که از نظر شخصی و فردی، هر روز که بروم، بی‌آرزو رفته‌ام؛ چراکه سالهاست به همه‌ی خرده‌آرزوهای شخصی و فردی‌ام دست‌یافته‌ام. مطلقاً بی‌توقّع‌ام، ابداً تشنه نیستم، و چشم‌هایم به دنبال هیچ، هیچ، هیچ‌چیز نیست؛ امّا از نظر سیاسی، اجتماعی و ملّی، طبیعی‌ست که در آرزوی ژرفِ روزگارِ بسیار بهتری برای ملّتم و ملّت‌های سراسرِ جهان باشم، و این نیز آرزو یا آرمانی نیست که در جایی به انتهایی برسد.

بگذار شادمانه بمیرم. و شادمانه‌مُردنْ ممکن نیست مگر آنکه یقین بدانم تو می‌دانی که بر این مُرده حتّی قطره‌یی نباید گریست.

تو باید بدانی عزیز من باید بدانی که دیر یا زود __ امّا، دیگر نه چندان دیر __ قلبت را خواهم‌شکست؛ و کاری جز این هم نمی‌توان کرد. امّا اینک، علی‌رغم این شکستنِ محتومِ قریب‌الوقوع __ که می‌دانم همچون درهم‌شکستنِ چلچراغی بسیار ظریف و عظیم، فروریخته از سقفی بسیار رفیعْ خواهدبود __ آنچه از تو می‌خواهم __ و بسیاری از یاران، از یارانشان خواسته‌اند __ این است که دل بر مُرده‌ام نسوزانی، اشک بر گورم نریزی، و خود را یکسره به اندوهی گران و ویرانگر وانسپاری...

تو برای من همانی که گفته‌ام: خوب و کامل‌کننده، پایگاه و تکیه‌گاه. یک سرود خوش از اعماق.

لحظه‌های خشم، لحظه‌های قضاوت نیست، و انسان، بدونِ خشمی گهگاهی، انسان نیست، گرچه در لحظه‌های خشم نیز.