بریده‌هایی از کتاب آموزش سیاسی جلد ۱

انسان در سه مرحله تحول می‌یابد تا به غایت خود برسد؛ در مرحله نخست، آگاهی از اشیاء پیدا می‌کند یعنی اشیاء را ‌شناسایی می‌کند. در مرحله دوم کشمکش بین فرد با دیگر افراد جامعه در رابطه با مرحله اول پیدا می‌شود و بالاخره در مرحله سوم است که این کشمکش در ملت به وحدت و یکپارچگی تبدیل می‌شود.

به نظر گرامشی مردم اندیشه‌هایی را که بر آن تحمیل می‌شود منفعلانه نخواهند پذیرفت. از این رو طبقه غالب باید افکار و اندیشه‌هایش را با تجربیات و نیازهای طبقات فرودست تطبیق دهد.

در دهه ۱۹۶۰ نظریه‌پردازان مارکسیست شوروی تلاش ایدئولوژیکی مهمی کردند تا برای عقب‌ماندگی کشورهای جهان سوم راه‌حل‌های مناسبی را بیابند. یکی از آنها، پذیرش راه‌حلی بود که به «راه رشد غیرسرمایه‌داری» معروف شد. بر اساس این نظریه همه کشورها ملزم به عبور از مسیر مشابه با کشورهای اروپایی نیستند. بلکه این کشورها می‌توانستند تحت شرایط خاصی، با جهش از مرحله قبل سرمایه‌داری یا دست‌کم مراحل تحقق سرمایه‌داری وارد سوسیالیسم شوند.

سه معنای آزادی مثبت عبارتند از: ۱- خودمختاری فرد یا خودسروری انسان،۲- به مفهوم عمل بر مقتضیات عقل، ۳- به معنای حق مشارکت در قدرت عمومی.

فلاسفه غرب از افلاطون تا مارکس تاریخ را فرآیندی عقلانی و هدفمند دانسته‌اند و غایت انسان را با تحقق غایت تاریخ یکی شمرده‌اند.

لیبرالیسم بر فرد استوار است، اما سوسیالیسم بر سازوکار اجتماعی فرد تکیه می‌کند و به طبع اجتماعی فرد اهمیت می‌دهد.

عقل تنها ابزار برای شناخت نیست بلکه توجیهی برای اراده نیز هست. پس اراده از ارکان مشترک میان لیبرالیسم و دموکراسی است با این تفاوت که می‌توان این اختیار را به دو گونه لیبرالی و جمهوری‌خواهانه تقسیم کرد. گونه لیبرالی به فردیت و منافع و شرایط فرد محدود می‌شود، در حالی‌که گونه جمهوری‌خواهانه، فرد را در متن یک جامعه آزاد با ارزش‌های اخلاقی مثبت تصور می‌کند.

نماینده بارز تفکر لیبرال دموکراسی دولت آمریکا می‌باشد. کشوری که ابعاد نخبه‌گرایانه تفکر لیبرالی در آن بر دموکراسی به معنای مشارکت سیاسی می‌چربد. در واقع نظام سیاسی آمریکا بیشتر با لیبرالیسم سازگاری دارد تا دموکراسی.

دوساد آزادی فردی را تا سرحد شکنجه و آزار دیگران پیش برد و نام خود را به سادیسم به‌عنوان نوعی روان‌پریشی دیگرآزاری داد.

در لیبرالیسم فلسفی عمده‌ترین بحث، دفاع از آزادی در مقابل جبر است.

در توجیه دولت حداقلی لیبرالی، بر بنیان‌های لیبرالیستی تأکید می‌شود: الف) مسئولیت فردی و ب) نیک نهادی انسان.

در تفکر لیبرالیستی سه حوزه از هم جدا می‌شوند. حوزه خصوصی، جامعه مدنی و دولت یا حکومت. جامعه مدنی نقش واسطه و ضربه‌گیر را میان فرد و دولت برعهده دارد.

لیبرتاریانیسم اندیشه سیاسی است که در مقابل ارزش‌هایی مانند اقتدار و برابری به آزادی تقدم کامل می‌دهد و می‌کوشد حوزه آزادی فرد را به حداکثر رسانده، عرصه اقتدار عمومی را حداقل کرده و نوعا دولت را خطر اصلی برای آزادی فرد می‌داند.

میان دین و لیبرالیسم هیچ نسبت ثابتی وجود ندارد. در تاریخ برخی از لیبرال‌ها خداباور و مؤمن به ادیان بوده‌اند و گروهی نیز به دین طبیعی یا حتی الحاد و خداناباوری متمایل شده‌اند.

مارکسیسم و لیبرالیسم در اینکه دولت منشا شر اجتماعی است مشترکند.

جنبش فکری لیبرالیسم در قرون ۱۷ و ۱۸ انقلابی نظری ایجاد کرد و اندیشه تحدید قدرت به قانون، قراردادی بودن ماهیت دولت، آزادی کار و مال از هرگونه قید فئودالی را به ارمغان آورد.

بازیگر اصلی لیبرالیسم سیاسی عقل عملی است. ریشه‌های معنوی لیبرالیسم در انسان مداری، عقل‌گرایی (نماینده آن دکارت است)، تجربه‌گرایی (فرانسیس بیکن) و روشنگری (هیوم، لاک، روسو و کانت) قرون ۱۷و ۱۸ قرار دارد.

قاعده کلی لیبرالیسم خوش‌بینی به ذات انسان است. لیبرالیسم از نظر تاریخی ریشه در آزادی‌های فردی دولت-شهری یونان باستان و دموکراسی محض آن زمان دارد.

در قاموس سیاسی، لیبرالیسم، فلسفه‌ای است مبتنی بر اعتقاد به اصل آزادی که در رنسانس و همچنین اصلاح دینی نهفته است.

اقتصاد بازار و رقابتی، احترام به مالکیت خصوصی و ابزار تولید و نیز خانواده‌های پدرسالار، ویژگی دموکراسی حمایتی و حامیان آن مدیسون، جرمی بنتام و جیمز میل هستند.