بریده‌هایی از کتاب مسئولیت پذیری فضیلت گمشده

مسئولیت‌پذیری به این معناست که خودم فکر کنم و مسئولیت اجرای فکرم را بپذیرم. به دلیل ترس از اشتباه و مؤاخذه شدن، از دیگران نخواهم که برای من و به جای من فکر کنند.

با طفره از پاسخگویی در قبال اقدامات و تصمیم‌های خود و پیامدهای آن، از کارآمدی شخصی و احساس ارزشمندی فاصله می‌گیریم.

تئوری انتخاب و تمام نظریه‌های کنترل درونی بر این باورند که رفتارهای ما، از صبح تا شام، برای ارضای نیازها و خواسته‌های درونی‌مان است. ما رفتارهای خود را انتخاب می‌کنیم و به این ترتیب دربرابر آن‌ها مسئولیم. توجه داشته باشید که می‌گوید در برابر «رفتار» خود مسئولیم و نه در برابر وضعیتی که در زندگی داریم.

ما انسان‌ها محصول و برآیند ژنتیک، زیرساخت‌های مغزی و محیط خود نیستیم. ما با انتخاب افکار و اعمالمان، خود را بازآفرینی می‌کنیم و هویّتمان را، دانسته یا نادانسته، شکل می‌دهیم.

می‌توانم پرسش بهتری از خود بکنم تا ذهنم، با جستجوی پاسخ آن، مرا در حرکت از جایگاه قربانی گذشته به جایگاه مبدع و خالق زندگی کنونی خود ارتقا دهد. این پرسش که: به رغم شرایط ناگوار گذشته و ظلمی که به من شده، آیا می‌توانم برای بهبود شرایط کاری کنم؟ اگر آری، انجامش می‌دهم و اگر نه، دیگر خودم را آزار نمی‌دهم که بخواهم کاری را که در توانم نیست یا از حوزهٔ کنترلم خارج است انجام بدهم.

اگر کاوش و شخم‌زنی گذشته به توانمندی برای اقدامات مؤثر نینجامد، کاویدن و روشن کردن تکلیف آن‌ها چه سودی دارد؟

گاه از آنچه در اجتماع بر آن‌ها می‌رود یا رفته، ساکت و اندوهگین می‌شوند و این سکوت ساعت‌ها ادامه می‌یابد، اما بعد از آن بدون این‌که سرکوب و انکاری در میان باشد، به حالتِ نشاط‌آور خود برمی‌گردند.

«هرگز قبل از مرور جنبه‌های مثبت زندگی‌ام به رختخواب نمی‌روم، حتا در زندان هم این کار را فراموش نمی‌کردم.»

وقتی در زندگی خود روان‌شناسی کنترل درونی (مسئولیت‌پذیری) را جایگزین روان‌شناسی کنترل بیرونی (عذر و بهانه و دلیل‌تراشی) می‌کنیم، بدون این‌که در جهان بیرون اتفاق خاصی رخ بدهد، زندگی ما غنی‌تر، خوشایندتر و معنادارتر می‌شود و احساس کنترل مؤثرتری بر زندگی خواهیم داشت.

از این رو در فرآیند مسئولیت‌پذیری، واقع‌گرایی نقشی اساسی ایفا می‌کند. برای رسیدن به شایستگی لازم برای برخورد مؤثر با چالش‌های زندگی و رسیدن به کارآمدی شخصی، باید بتوانیم میان واقعیت و آنچه فقط ادراک ماست یا به تعبیری میان واقعیت‌ها از یک‌سو و آرزوها و امیدها و هراس‌ها و خیالات از سوی دیگر، تمایز قائل شویم.

اگر در قبال فعالیت‌های ذهنی و افکار خود، یعنی آنچه فکر به ما می‌گوید و ایده‌هایی که به ما پیشنهاد می‌کند، مسئولیت‌پذیرانه عمل نکنیم و همواره در برابر ذهن و پیشنهادهای آن برخوردی منفعلانه داشته باشیم، نمی‌توانیم زندگی «خوب»، «خوش» و «ارزشمندی» برای خود رقم بزنیم.

مسئولیت‌پذیری به این معناست که خودم فکر کنم و مسئولیت اجرای فکرم را بپذیرم. به دلیل ترس از اشتباه و مؤاخذه شدن، از دیگران نخواهم که برای من و به جای من فکر کنند.

می‌توانیم رفتارمان را ارزیابی کنیم و بپرسیم آیا با ارزش‌ها، باورها و ایدئال‌هایم هم‌خوانی دارد؟ یا، بدون خودارزیابی و تأمل، برعکس آن رفتار کنیم و هرگز خود را به چالش نکشیم. این‌ها انتخاب‌هایی است که پیوسته پیش روی داریم.

می‌توانیم به آنچه ذهن می‌گوید بی‌درنگ گوش کنیم و از آن تبعیت کنیم یا آنچه را می‌گوید نخست ارزیابی و سپس انتخاب کنیم که از آن تبعیت نمی‌کنیم. می‌توانیم به واقعیت‌ها احترام بگذاریم یا با آنچه ذهن به ما القا می‌کند همراه شویم و بگوییم واقعیت همین است که ذهن من می‌گوید و در بیرون واقعیت دیگری وجود ندارد.

همهٔ ما باید حدومرزهای خود را بشناسیم و درک کنیم که قلمرومان در کجا تمام و قلمرو دیگران از کجا شروع می‌شود. باید بدانیم چه مسائلی مربوط به ماست و چه مسائلی نیست؛ چه چیزهایی در کنترل ماست و چه چیزهایی نیست و سرانجام این‌که چه اموری جزو مسئولیت ماست و کدام نیست.

در این دنیای پر از فلسفه‌ها و چشم‌اندازهای گوناگون، باید بتوانیم به شناخت و قضاوت خود امیدوار باشیم؛ باید بتوانیم به ارزیابی‌های خود اعتماد کنیم؛ به دنیا از دریچهٔ چشم خود بنگریم؛ مسیر زندگی‌مان را ترسیم کنیم و بیندیشیم که برای رسیدن به آیندهٔ دلخواهمان چه باید بکنیم. به عبارت دیگر، باید مسئولیت نیازها، خواسته‌ها، تصمیمات و اقدامات خود را بپذیریم.

به قول براندن: «بیان این عبارت که "اگر شرایط در کنترل من نیست و از دستم کاری برنمی‌آید، پس خودم را بیهوده آزار ندهم" ساده است، اما پذیرش آن در عمل کار آسانی نیست و فقط در صورتی که فرد مصمم باشد، می‌تواند خود را در آن شرایط قرار دهد و سقراط‌وار درون خود را بکاود.»

افراد زیادی صادقانه نگرانی خود را بیان می‌کنند که اگر وقت زیادی را صرف کشف، شناسایی و پالایش جنبه‌های منفی گذشتهٔ خود نکنند، به نوعی، در انکار به سر می‌برند و از پذیرش واقعیت‌ها طفره می‌روند. به قول ویلیام گلسر، مبدع تئوری انتخاب و واقعیت‌درمان ی، این برداشت فقط در صورتی معقول و درست است که با پردازش گذشته و جنبه‌های منفی آن بتوانیم در آن دست ببریم و تغییرش دهیم یا کاوش گذشته باعث شود هم‌اکنون و در این‌جا رفتارهای اصلاحی در پیش بگیریم و رفتارهای مؤثر و مسئولانه‌تری نشان دهیم؛ یعنی همان اقدامات مؤثری که اکنون با عذر و بهانه‌های مختلف از آن طفره می‌رویم.

مسئولیت‌پذیری یا پذیرفتن مسئولیت‌های خود، در حد معقول، برای دستیابی به سلامت روان و احساس ارزشمندی ضروری و واجب است.

با اجتناب از مسئولیت‌پذیری، به ویژه نپذیرفتن مسئولیت پیامدهای رفتار و اقدامات و تصمیمات درست یا نادرست خود، به همه‌کس و همه‌چیز قدرت می‌دهیم بجز خودمان.