بریده‌هایی از کتاب هفتاد سال عاشقانه

انسان بخش عمیق روانش، یعنی آن بخشی را که خود آگاهی روشن کمتر بدان دسترس دارد، به یمن جادوی عشق، بر موجودی که مکمل اوست می‌تاباند. و به برکت این دو نیمه کردن خود، و شخصیت بخشیدن به همزاد روانی خویش، مسأله هماهنگ و موزون ساختن درون را به سازوکار عینی‌تر و سترگ‌تر یکی شدن با موجود برگزیده و محبوبش، واگذار می‌کند؛ و می‌کوشد تا از این طریق، در آن توفیق یابد.

عشق سرزمینی است که در آن همه‌چیز رخ می‌دهد. و هر کس که از مرزهای درخشانش می‌گذرد، از این شمول و گوناگونیش بهره‌ای می‌برد؛ و بهره‌ای هم بر آن می‌افزاید. این گوناگونی و شمول، خصلت و خاصیت سلوک عاشقانه است. و با تنوع و کثرت حضور انسان هم‌صداست. هر رابطه عاشقانه معادله تازه‌ای است. هویت متفاوتی است. به یقین به شمار انسان‌هایی که تاکنون عاشق شده‌اند، حالت خاص عاشقانه وجود داشته است. هر چند برخی یا بسیاری از آن‌ها، می‌توانسته است مشابه باشد؛ یا در جنبه‌هایی مشترک بنماید. لیک لعب هر یکی رنگ دگر پیچش هر یک ز فرهنگ دگر

زمانی که ریتسوس «اروتیکا» را می‌سرود، نه حزب او در قدرت بود، و نه مبارزه پایان یافته بود. همچنان‌که نرودا غزل‌هایش را تنها در دوران حکومت سوسیالیستی آلنده نسروده بود. درست به همان‌گونه که تغزل حماسی شاملو به پیروزی مبارزه موکول نبوده است. رمانتیسم انقلابی ما البته با عشق زیسته است. اما همین‌که نتوانسته است به رابطه عاشقانه که بدیهی‌ترین مسأله انسانی است بپردازد، مشکل خود را نمایان ساخته است.

از احساس عظمت درون، منشی عصیانی و شورانگیز پدید می‌آید. و از درک خصومت و سخت‌جانی برون، درد و اندوهی عمیق می‌زاید. این هر دو انسان را به برهم‌زدن نظم اجتماعی برمی‌انگیزند. اما گویی شاعر و نویسنده رمانتیک تنها در عرصه شعر و ادبیات به تحقق این دگرگونی، یا به ایجاد نظمی جدید، توفیق می‌یابد. همه انقلاب او در تخیل شاعرانه‌اش متبلور می‌شود. زیرا نظم اجتماعی موجود، مستبدتر از آن است که آزادی او را برتابد. جزم‌اندیش‌تر و حساب‌شده‌تر از آن است که شور و التهاب درون او را تاب آورد. و دیرپاتر و سخت‌جان‌تر از آن است که دستخوش آرزوها و خیال و آرمان او شود. از این‌رو گرایش رمانتیک‌ها، همواره میان جاذبه و دلزدگی در نوسان است. جاذبه انقلابی‌شان به برهم‌زدن نظم فرامی‌خواند؛ و دلزدگی از مقاومت سرسخت اجتماعی آنان را به فاصله‌گیری از واقعیت وامی‌دارد. در نتیجه تناقضی پدید می‌آید که از هر گوشه ذهن و عمل ایشان سر برمی‌آورد. این تناقض هم رمانتی‌سیسم را تغذیه می‌کند، و هم آن را به تباهی می‌کشاند.

جامعه باید دگرگون شود زیرا در خصومتی آشکار و عمیق و گسترده با ذات آدمی است. هم آزادی او را به بند کشیده است، و هم طبیعت ساده و برابر و خیال‌انگیز او را مخدوش کرده است. زندگی اجتماعی تجربه تلخی است که با طبیعت انسان ناسازگار افتاده است. ذهن آزاد و آرمانخواه او را در تنگنا قرار داده است.

هربار که عشق موفق به تحقق خود شده، نظمی را برهم زده است تا نظم مطلوب خود را بیافریند. عشق می‌خواهد جهان خود را بیافریند. جهانی که دروغ‌های نظم مسلط را برملا و رد می‌کند. به همین سبب نیز جامعه عشق و شاهد آن ــ شعر ــ را همیشه با کینه‌ای متساوی کیفر داده است.