بریده‌هایی از کتاب زندگی و سلوک علامه سید محمد حسین طباطبایی

ایشان از برخی عالمان دین که حتی به آثار گذشتگان چون حافظ، مولانا، ایراد گرفته و آن را رد می‌کردند انتقاد می‌کردند و آن را ناشی از بدفهمی و تحجر فکری می‌دانستند. همچنین ایشان بدگویی از فلسفه و عرفان اسلامی را که از ارکان دین مبین اسلام هستند را ناشی از جمود فکری و جمود ذهنی این افراد می‌دانست. ایشان همواره می‌فرمودند: «از شر این جهال باید به خدا پناه برد اینان بودند که کمر رسول الله را شکستند.»

علامه طباطبایی از پایه‌های اصلی آغاز عصر روشنگری در حوزه بود و اقدامات اساسی ایشان در زمینه تحول در تفسیر قرآن و دگرگونی در الگوهای ارائه فلسفه اسلامی در حوزه بی سابقه بوده است. ایشان به شاگردان تعلیم می‌داد با انجماد فکری، خشک اندیشی و تحجر که خود را در انجام عبادات تکراری و بدون بصیرت عیان می‌ساخت مبارزه کنند و این گونه اعمال را کنار بگذارند و به عبادت توأم با مراقبه و محاسبه و عمل مبادرت ورزند.

از علومی که علامه تبحر خاصی در آن داشت فلسفه بود و ایشان از معدود کسانی بود که بسیاری از وقت خود را صرف آموختن و تدریس فلسفه و احیاء جایگاه ویژه آن در اعتقادات اسلامی نمود و در این راه از مخالفان سخن‌ها شنید و لطمات بسیاری را به جان خرید.

علامه با توجه به کمبود‌های موجود سعی داشت حتی المقدور با حضور خود به رفع این کمبودها بپردازد خود ایشان می‌گوید: «هنگامی که به قم آمدم، مطالعه‌ای در برنامه درسی حوزه کردم و آن را با نیازهای جامعه اسلامی سنجیدم و کمبودهایی در آن یافتم و وظیفه خود را تلاش برای رفع آنها دانستم، مهمترین کمبودهایی که در برنامه حوزه وجود داشت در زمینه تفسیر قرآن و بحثهای عقلی بود و از این رو درس تفسیر و درس فلسفه را شروع کردم و با اینکه در جو آن زمان تفسیر قرآن، علمی که نیازمند به تحقیق و تدقیق باشد تلقی نمی‌شد و پرداختن به آن شایسته کسانی که قدرت تحقیق در زمینه‌های فقه و اصول را داشته باشند به حساب نمی‌آمد، بلکه تدریس تفسیر، نشانه کمی معلومات به حساب می‌آمد، در عین حال اینها را برای خودم عذر مقبولی در برابر خدای متعال ندانستم و آن را ادامه دادم تا به نوشتن تفسیر المیزان انجامید.»

دین داران به دل خواه خود از گناه می‌گریزند، ولی پیروان قانون تنها از راه «ترس» جرم نمی‌کنند.

هر محبی چیزی را دوست نمی‌دارد مگر در واقع خدا را دوست می‌دارد گرچه در ظاهر غیر خدا را می‌طلبد لکن در باطن همه طالب و عاشق خدایند

خود ایشان می‌فرمود: اگر من کار کنم و روزی سه تومان مزد بگیرم برای من گواراتر است از اینکه به خانه کسی بروم و اظهار حاجتی کنم و وابستگی با شخصیتی پیدا کنم.»

دعوت آمریکا از علامه در این که علامه تنها متخصص فلسفۀ شرق در تمام عالم بوده‌اند بین دوست و دشمن خلافی نیست و ایشان یگانه فیلسوف در عالم اسلام شمرده می‌شدند. می‌گویند: آمریکا نزدیک به پنجاه سال قبل از این تاریخ ایشان را بهتر از آنچه ایرانیان شناختند شناخت؛ و برای آن که علامه را به عنوان لزوم تدریس فلسفۀ شرق در آمریکا بدان جا برد؛ به محمد رضا شاه متوسل شد و شاه ایران از حضرت آیت الله العظمی بروجردی رضوان الله علیه این مهم را خواستار شد؛ و آیت الله بروجردی هم پیغام شاه را به حضرت علامه رسانیدند ولی علامه قبول نکردند.

علامه معتقد بود باید در کار دین از تعصب بی جا و اعتقاداتی که اساس دینی درستی ندارند اجتناب نمود. ایشان تعصب را ناشی از نادانی می‌دانست. یکی از شاگردان ایشان می‌گوید: «نسبت به برخی متنسکین که به عنوان مقدس مآبی، شرع را دستاویز خود قرار داده و به عنوان حمایت از دین و ترویج شرع مبین تمام اصناف از اولیاء خدا را که با مراقبه و محاسبه سرو کار داشته و احیاناً سجده طولانی انجام می‌دادند به باد انتقاد گرفته و اول کارشان مذمت و نقد بر بعضی از بزرگان چون حافظ و مولای رومی صاحب مثنوی بوده به شدت ناراحت بود و این اندیشه را ناشی از جهالت و تعصب بی جا و خشک می‌پنداشتند که روح شریعت از آن نفرت دارد