بریده‌هایی از کتاب ذهن فریبکار شما

- از سوی دیگر، شبه‌دانشمندان فقط سعی در اثبات درستی نظریهٔ خودشان دارند. آن‌ها فقط به دنبال شواهد تأییدکننده می‌گردند و شواهدی را که به‌نحوی نظریهٔ آن‌ها را رد می‌کند نادیده می‌گیرند. همچنین ممکن است به مغالطهٔ تبعیض‌طلبی متوسل شوند یا بار اثبات را به دوش دیگران بیندازند. در حالی که باید اثبات نادرستی نظریه ـ یا حداقل تلاش صادقانه در این راستا ـ را سرلوحهٔ تلاش‌های خود قرار دهند.

- برجسته‌ترین ویژگی شبه‌علم، تمایل به حرکت معکوس و رسیدن از نتایج دلخواه به مقدمه‌ها به جای پیروی از منطق و شواهد است. چنین فرآیندی را استدلال برانگیخته هم می‌نامند. ما انسان‌ها اگر بدانیم که به چه نتیجه‌ای می‌خواهیم برسیم، خلأها را ماهرانه و با توجیه‌ها و انطباق شواهد با مفاهیمی که پیش از شروع مطالعه یا تحقیق به آن‌ها اعتقاد داشته‌ایم پر می‌کنیم.

- اصطلاح شبه‌علم به باورها و رویه‌هایی گفته می‌شود که ادعای علمی بودن دارند ولی فاقد روش‌ها و جوهر واقعی علم هستند. ظاهر این باورها و کنش‌ها شبیه علم موجه است ولی در عمل سخت دچار خطا هستند. مشکلات شبه‌علم فراتر از چند اشتباه ساده یا رویه‌های ناشیانه است؛ در واقع روش‌های مورد استفاده در این فرآیندها چنان مشکل‌دار است که کل تلاش را زیر سؤال می‌برد.

اصطلاح شبه‌علم معمولاً به علمی اطلاق می‌شود که چنان پرخطاست که به سبب نداشتن کیفیت لازم، حتی نمی‌توان آن را به شکل موجه در مقام علم پذیرفت. با این حال، اغلب مرز مشخصی بین علم موجّه و شبه‌علم وجود ندارد.

افراد کاملاً سالم هم ممکن است به واسطهٔ تفکر اشتباه یا دیگر عوامل به باورهایی راسخ ولی نادرست برسند

اصطلاح قلمروهای ناهمپوشان را استفن جی گولد در توصیف رویکردی به این مسئله مطرح کرد که بر اساس آن ایمان و علم قلمروهایی کاملاً متفاوت هستند. او معتقد بود که علم با دانش تجربی از طبیعت سروکار دارد در حالی که ایمان به مسائلی همچون قضاوت و اخلاق می‌پردازد؛ موضوعاتی که در نهایت نمی‌توان بر اساس شواهد تجربی دربارهٔ آن‌ها تصمیم گرفت.

چنین رویکردی به این معناست که نباید از ایمان برای پرداختن به مسائلی که علم می‌تواند پاسخ‌گوی آن‌ها باشد یا برای محدود کردن آنچه علم می‌تواند دربارهٔ آن تحقیق کند استفاده کرد. به همین صورت از روش‌های علمی نباید برای پرداختن به مسائلی استفاده کرد که به صورت علمی نمی‌توان دربارهٔ آن‌ها تحقیق کرد زیرا مسائلی که در قلمرو ایمان قرار دارند ابطال‌ناپذیرند. علم نسبت به مفاهیم آزمایش‌ناپذیر تنها می‌تواند موضعی لاادری داشته باشد. مهم‌ترین موضوع در این رویکرد، تعریف سؤال‌هایی است که علم می‌تواند و باید به آن‌ها بپردازد.

- از منظر علم، ایمان باوری است بدون دانش. ایمان مستلزم باور داشتن به چیزی با دلایلی غیر از شواهد تجربی، منطق و فلسفه است. این مسئله که آیا علم و ایمان متضاد همدیگر هستند یا نه، بستگی به نحوهٔ تعریف و رویکرد ما به هر یک از آن‌ها دارد. - مردم آزادند تا برای یافتن جواب سؤال‌های بی‌پاسخ خود به هر آنچه می‌خواهند باور داشته باشند؛ سؤال‌هایی که خارج از قلمرو علم هستند و علم تنها می‌تواند موضعی لاادری نسبت به آن‌ها داشته باشد. مسائل دیگری نیز هستند که ذاتاً بیرون از مرزهای علم قرار می‌گیرند: مسئلهٔ ارزش، زیبایی‌شناسی و قضاوت‌های اخلاقی. این مسائل را نمی‌توان به‌صورت عینی و با کمک شواهد تجربی حل کرد. حتی با این‌که علم متأثر از چنین مسائلی است ولی در نهایت در مرزهای معرفت‌شناختی علم قرار نمی‌گیرند.

پارادایم: اصطلاحی که توماس کوهن برای اشاره به مجموعه‌ای از باورها و فرض‌های علمی حاکم در بازه‌های زمانی مشخص در تاریخ به کار برد.

به این مسئله باید توجه کرد که مسیر علم یک راه مستقیم نیست. ما از مشاهده به تولید فرضیه می‌رسیم ـ که در اصل حدسی دربارهٔ چیستی مشاهده است ـ و سپس فرضیه را به بوتهٔ آزمایش می‌گذاریم. بعد از مشخص‌شدن جواب‌های آزمایش، فرضیه بازتعریف می‌شود و مرحلهٔ آزمایش دوباره تکرار می‌شود. - با این حال روند علمی همیشه از این نظم و ترتیب پیروی نمی‌کند. مثلاً ممکن است نظریه‌هایی که مشاهده‌ها بر اساس آن‌ها انجام می‌شود باعث سوگیری در نحوهٔ مشاهدات شوند. همچنین ممکن است منابع متعددی الهام‌بخش ما باشند که بی‌نظم و وابسته به فرهنگ و جزمی باشند.

فرقهٔ «دروازهٔ بهشت» نمونه‌ای از این نوع هذیان‌های گروهی است. مارشال اپل‌وایت رهبری کاریزماتیک بود که چهل نفر از پیروان فرقه‌اش را به خودکشی جمعی کشاند. آن‌ها باور داشتند که باید بدن زمینی خود را ترک کنند تا بتوانند وارد سفینهٔ موجودات فرازمینی شوند؛ سفینه‌ای که به اعتقاد اپل‌وایت پشت ستارهٔ دنباله‌دار هالی از کنار زمین می‌گذشت.

هذیان‌ها انواع مختلفی دارند. هذیان پارانوید، هذیانی است که در آن فکر می‌کنیم افراد، سازمان‌ها یا حتی رویدادها بر ضد ما در حال توطئه هستند. در این نوع هذیان، الگویی از وقایع را می‌بینیم که بر ضد منافع ما در جریان است.

هذیان یک باور ثابت است که حتی بعد از روبه‌رو شدن با مدارک و شواهد مخالف فراوان، تغییر نمی‌کند. در صورت مشاهدهٔ هذیان‌ها در یک فرد، تمایل به پدید آوردن این هذیان‌ها را نشانهٔ نوعی بیماری ذهنی می‌دانند.

ما علاوه بر تمایل‌های تکامل‌یافته و ویژگی‌های فردی، به‌شدت تحت تأثیر اطرافیان و فرهنگ خود قرار داریم. حتی ممکن است در یک هذیان گروهی یا جمعی گرفتار شویم. در این بخش تأثیر هذیان‌ها و فرهنگ بر باورها را بررسی می‌کنیم. واقعیت این است که ما به همان اندازه که تحت تأثیر هیجان‌ها هستیم، موجوداتی اجتماعی هم محسوب می‌شویم. ما تحت تأثیر باورهای دیگران، گروه اجتماعی خود و در حالتی گسترده‌تر، تحت تأثیر فرهنگ هستیم. بنابراین توانایی حفظ تفکر نقاد در حالتی فعال و تسلیم نشدن به پویاگان این گروه‌ها اهمیت زیادی دارد.

مغالطهٔ تیرانداز ماهر: انتخاب معیارها به‌نحوی که کاملاً با نتایجی که از قبل می‌دانیم تطابق داشته باشند.

دقت کاذب: یک اصطلاح روان‌شناختی که به میل افراد به تخمین بیش از اندازهٔ دقت دانش خود اشاره دارد.

ما به دلیل نیاز به اعتمادبه‌نفس معمولاً احتمالات را طوری را تخمین می‌زنیم که موافق میل ما باشند. ما دوست داریم دربارهٔ خودمان مثبت فکر کنیم و از خودمان چهره‌ای مثبت به دیگران نشان بدهیم. در نتیجه تمایل داریم توانایی‌ها و دانش خود را بیش از آنچه هست تخمین بزنیم؛ فرآیندی که دقت کاذب نام دارد. علاوه بر این معمولاً توانایی نسبی خود را در قیاس با دیگران بیش‌تر از واقع تخمین می‌زنیم که این عمل را «جایابی کاذب» می‌نامند.

در واقع وقتی به این واقعیت توجه نکنیم که هر پرتاب سکه یک رویداد کاملاً مستقل است، مرتکب مغالطهٔ قمارباز شده‌ایم. آنچه پیش از این اتفاق افتاده هیچ تأثیری بر رویدادهای آینده ندارد. در واقع این تصور که آنچه پیش‌تر اتفاق افتاده بر پرتاب‌های بعدی تأثیر می‌گذارد فرق زیادی با تفکر جادوباور ندارد.

اگر ببینیم کسی موقع راه رفتن در پیاده‌رو زمین بخورد به احتمال زیاد نتیجه می‌گیریم که آدمی سربه‌هوا است. ولی اگر همین اتفاق برای خودمان بیفتد آن را به عاملی بیرونی، مثلاً وجود مشکل در پیاده‌رو، نسبت می‌دهیم.

- اثر مواجهه، نوعی سوگیری آشنابودگی است که در آن تمایل داریم برای چیزهایی که برای ما آشناترند امتیاز و اهمیت بیش‌تری قایل شویم. به همین دلیل است که در بازاریابی معمولاً از ترفند تکرار تبلیغات استفاده می‌شود: هرچه بیش‌تر با نام یک برند مواجه شوید، حس آشنایی بیش‌تری می‌کنید و بیش‌تر احتمال دارد آن را بخرید.