ویرایش چیست و چرا اهمیت دارد؟
غالباً مردم اطلاعی از شغل ویراستار یا کار ویرایش و جنبههای گوناگون آن ندارند یا اگر با ویراستاری آشنایی داشته باشند، فکر میکنند کارش فقط اصلاح غلط املایی است، آن هم با خودکار قرمز! اما درواقع متن بدون ویرایش ممکن است دردسرهای جبرانناپذیری برای تولیدکنندگان آن به دنبال داشته باشد: تصور کنید متنی را از زبان مبدأ ترجمه و بدون توجه به حساسیتهای فرهنگی منتشر کنید یا نام و لقب سیاستمداران را با غلط املایی بنویسید یا آمار و ارقام مهمی در متن افتادگی داشته باشد. این ایرادات میتواند تمام اعتبار متن را به باد دهد؛ اما اگر ویراستاری خبره پیش از انتشار، متن را ویرایش کند، متن را میتوانید شستهرفته و درخور مخاطبان منتشر کنید.
حال، واقعاً ویرایش چیست و به چه کاری میآید؟ متون ویراسته چه تفاوتی با متون ویرایشنشده دارند؟ وظایف ویراستار چیست؟ آیا ویرایش برای نوشتهها ضروری است و آیا همهٔ متون به ویرایش نیاز دارند؟ ویرایش از چه زمانی آغاز شده؟ اینها سؤالهایی است که نویسندگان و خوانندگان با آن مواجهاند.
ویرایش از چه زمانی آغاز شد؟
نوشتن یکی از راههای انتقال مفهوم است و بشر از زمانی که توانست از ابزار نقاشی و نوشتن استفاده کند، پیامهای خود را با نوشتن منتقل کرد. در واقع از زمانی که نوشتن آغاز شد، ویرایش هم شکل گرفت. ابتداییترین ویرایشها را میتوان در کتیبههای سنگی دید. قدیمیترین متنها مثل اوستا و کلیله و دمنه و هزار و یک شب تا نمونههای اخیر مثل ترجمههای قرآن و نامهها شکلهایی از ویرایش و آرایش متن را داشتهاند. امروزه، از ویرایش برای محتواهایی نظیر متن، ویدیو، تصویر و… استفاده میکنند.
ویرایش در ایران از چه زمانی بهصورت حرفهای شکل گرفت؟
ویرایش بهصورت ابتدایی در ایران، پیش از دورهٔ قاجار آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. با تأسیس دانشگاه تهران و شکلگیری کلاسهای درس و نیاز دانشجویان به محتوای آموزشی، ویرایش سروشکلی جدی به خود گرفت. با تأسیس انتشارات فرانکلین، اولین نهاد آموزشی ویرایش متن، ویرایش رسماً پا گرفت. اولین شیوهنامهها نوشته شد و اولین گروه ویراستاران در این مؤسسه آموزش دیدند. همزمان فرهنگستان زبان و ادب فارسی تأسیس شد و واژهٔ ویرایش در سال ۱۳۴۴ به زبان فارسی راه یافت.
ویرایش و کار ویراستار چیست؟
در گام اول، فرایند ویرایش شامل تصحیح و سازماندهی و بسیاری از اصلاحات دیگر است که با هدف تولید اثر صحیح و جامع صورت میگیرد. ویراستار محتوا را اصلاح میکند و بهبود میدهد. اصلاحات و توصیههای ویراستار محتوای خستهکننده را شکوفا میکند. در واقع، نوشته به کار نویسنده و ویراستار نیاز دارد. نویسنده مطالبی را برای انتشار آماده میکند، در حالی که ویراستار با نگاهی کلیتر به متن مینگرد. نویسنده وظیفهٔ نگارش خلاقانه برای اطلاعرسانی یا سرگرمی را برعهده دارد، اما کار ویراستاران تحلیلیتر و نیازمند دانش بیشتر است. ویراستار با ارائهٔ نظر، توصیه و تشویق، درهای بهبود ایده را باز میکند. خلاقیت، مهارتهای نوشتاری و برنامهٔ دقیق به ویراستار کمک میکند کیفیت نوشتار را افزایش دهد و برای انتشار محتوا در در کتابها، روزنامهها، مجلات و وبسایتها برنامهریزی کند.
در گام دوم، نحوهٔ دستهبندی مطالب، زبان روان و مفهوم، انتخاب کلمات و عبارات درست و دقیق، از اصول نگارش قوی است. در نگارش متن دو نکته مهم است: اول، نگارش و دوم، ویرایش. در نگارش، تمرکز بر انتقال پیام است و در ویرایش، پاکیزگی متن از جنبههای متفاوت. ویرایش به متن اعتبار میبخشد و آن را خواندنی میکند. چه بسا متون بدون ویرایش خواننده را سردرگم کرده و از مطالعهٔ دقیق فرسنگها دور انداخته باشد. ویرایش شامل تصحیح غلطهای املایی، رعایت اصول نگارشی و سجاوندی، اجرای اصول و قواعد پاراگرافبندی، ساماندهی سرفصلها، برطرفکردن تناقضها در محتوا، تنظیم نمودارها و جدولها، بررسی صحّت محتوای کتاب، افزودن پاورقی، حذف ساختارها و واژگان بیگانه و همچنین برطرف کردن خطاهای دستوری است.
ویراستار چه اجزایی را در متن بررسی میکند؟
ویرایش وجوه متفاوتی دارد؛ مثلاً ویراستار توسعهدهنده به کل محتوا مینگرد و بیشتر بر ساختار متن تمرکز میکند تا انتخاب کلمه، علائم نگارشی و دستور زبان. همچنین استدلالهای متن را در یک راستا قرار میدهد و ناسازگاری را کم میکند. این ویراستار فقط پیشنهادهایی را در حوزهٔ سازماندهی ایده و ساختار محتوای کتاب مطرح میکند. ویراستار ارزیاب کسی است که ساختار، جریان، جامعیت و کیفیت کلی اثر را ارزیابی میکند و نکات کلیدی و پیشنهادهای خود را مینویسد. تفاوت ویراستار توسعهدهنده با ویراستار ارزیاب در این است که ویراستار توسعهدهنده بر روی جزئیات تمرکز نمیکند، بلکه مشکلات را در کل اثر میبیند. گاهی اوقات ویراستار ارزیاب توصیه میکند که اثر را ویراستار توسعهدهنده بررسی کند.
ویراستار محتوا، متن را در لایهٔ کلمات بررسی میکند؛ یعنی محتوا را، با توجه به ساختار ایدهها و داستانها، پاراگراف به پاراگراف و فصل به فصل میخواند و با دقت ویرایش میکند، نشانهگذاریها را در جملات و پاراگرافها اعمال میکند، نواقص را تکمیل میکند، بخشها و زیربخشها را مرتب میکند و لحن و صدای نوشته را تنظیم میکند. ویرایش محتوایی شامل بخشهای زیر است:
- ویرایش زبانی (نحوی): به معنای اصلاح زبان نوشته است مطابق با تمامی قواعد زبان فارسی و متناسبکردن آن با محتوا، مخاطب، کاربرد و رسانه.
- ویرایش صوری: به معنای اصلاحات صوری (شکلی و ظاهری) در متن بر پایهٔ اصول و قواعد شیوهنامهٔ پذیرفتهشدهٔ ناشر یا پدیدآورنده است.
- ویرایش ترجمه: ویرایش ترجمه به مفهوم مقابلهکردن متن ترجمهشده به فارسی با متن اصلی است بهقصد اطمینانیافتن از امانتداری، صحت و دقت ترجمه یا اطمینان از مطابقت دقیق و متناسب زبان و لحن در متن مبدأ و مقصد و رعایت قواعد زبان فارسی.
- ویرایش ساختاریمحتوایی: به مفهوم بررسی و اصلاح نحوهٔ تنظیم بخشها و فصلها و تقسیمبندی اطلاعات متن با توجه به نوع اثر و مخاطب است. این ویرایش بهقصد انسجامبخشیدن به مطالب یک اثر و بررسی صحت محتوای مطالب و تناسب آن محتوا با آن ساختار انجام میگیرد. این سطح از ویرایش میتواند شامل بررسی مواردی همچون محتوا، سبک بیان، وضوح عرضهٔ مطلب و انسجام متن و یکدستی در زبان و کل اثر و رعایت نظم ساختاری باشد.
- ویرایش استنادی: بررسی اطلاعات و نقلقولها و ارجاعات متن است، بهقصد اطمینان از درستی آنها و همچنین اطمینان از استنباط و استنتاج نویسنده و دقت او در ارجاع به منابع صحیح و متناسب با محتوا.
ویرایش رایانهای چیست؟
کار مداوم و ویرایش طولانیمدت سبب خستگی و بروز اشتباه میشود. ویرایش در گذشته روی ورق و با قلم و مداد بود. اما با سرعتگرفتن تولید محتوا و خطای انسانی، ابزارهای ویرایش بهوجود آمد. این ابزارها حاوی دستورهایی کلیاند که متن را یکپارچه و مرتب میکند. در واقع، ویرایش رایانهای ابزار کار ویراستار در ویرایش است، بهروش دیجیتال و با حذف کاغذ. نمونههای فارسی این ابزارها ویراستیار، پاکنویس و ویراستمند است. در نرمافزار ورد (word) هم با برخی از ابزارها میتوان برخی کلمات را به صورت یکپارچه و یکجا اصلاح و ویرایش کرد. اما نرمافزارهای غلطگیر نوشتن را ضعیف میکنند و از قدرت و خلاقیت آن کم میکنند. درواقع خوب است مجموعهای از چشمها برای نگاهکردن به نوشته به کمک بیایند و ویراستاران متعددی متن را بررسی و ارزیابی کنند.
چگونه میتوان ویراستار شد؟
اول، برای ویراستارشدن باید اهل مطالعه بود. کتابخواندن سبب تقویت شَمّ زبانی و آشنایی با زوایای زبانی میشود. توانایی فهم و درک و شناخت امکانات زبان فارسی در مقابل دیگر زبانها از ویژگیهای بارز ویراستاران است.
دوم، ویراستار باید قدرت و توانایی نوشتن را داشته باشد چونکه مهارت ویرایش با تجربهٔ نوشتن به دست میآید. گاهی پیش میآید که ویراستار ناچار باشد ضعفها و نواقص متن را با قلم خود برطرف کند و این امر نیازمند داشتن مهارت نوشتن و آشنایی با سبکهای نگارش است.
سوم، شرکت در دورههای آموزش ویرایش و کسب مدرک ویراستاری از دیگر راههای شروع حرفهٔ ویرایش است. بعد از این، شروع ویرایش در کنار کسانی که کارکشتهٔ این حرفه هستند، به مهارت و دانش ویراستار میافزاید.
چهارم، خواندن و مراجعه به منابع مهم ویرایش میتواند ویراستار را در کارش عمیق و صاحب تجربه کند. منابع مهمی نظیر:
- دستور خط زبان فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی به بیان قواعد و ضوابط خط فارسی میپردازد.
- فرهنگ املایی خط فارسی حاوی املای بیش از سی هزار واژه است که بر اساس دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی تنظیم شده. این کتاب را علیاشرف صادقی و زهرا زندی مقدم تدوین کردهاند.
- غلط ننویسیم نوشتهٔ ابوالحسن نجفی به غلطهای املایی و انشایی و استعمال نادرست واژهها مثل واژههای مأخوذ از زبانهای خارجی و اشتباههای صرفی و نحوی، بهخصوص گرتهبرداری، میپردازد.
- فرهنگ طیفی اثر جمشید فراروی برای یافتن واژههای مترادف و هممعنی است. این کتاب ۴۵هزار لغت و عبارت مرکب و اصطلاح و حدود ۹۲هزار معنی و تداعی آن لغات و اصطلاحات است.
- مزخرفات فارسی نوشتهٔ رضا شکراللهی شامل یادداشتهایی است که جنبهٔ آموزش عمومی دارد و برخی ظرایف زبان فارسی را به زبان ساده و با کمی چاشنی طنز بیان کرده. برخی واژهها و اصطلاحات درست و همچنین نگارش پاکیزه در کتاب پیشنهاد شده است.
- له و علیه ویرایش اثر سایه اقتصادینیا مجموعهای که از تجربهها، خاطرات و دریافت شخصی نویسنده دربارهٔ ویرایش است.
- فرهنگ سخن به همت دکتر حسن انوری و فرهنگ دهخدا به همت علیاکبر دهخدا برای یافتن صورت درست لغات مناسب است.
- راهنمای نگارش و ویرایش نوشتهٔ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح کتابی مفید دربارهٔ ویراستاری و راهنمایی راهگشا برای نویسندگان و ویراستاران است.
- نکتههای ویرایش نوشتهٔ علی صلحجو، مسائل متنوع و متفاوتی را از نگاه یک زبانشناس در حوزهٔ ویرایش مطرح کرده است.
- نگارش و ویرایش اثر احمد سمیعی گیلانی از دو بخش «نگارش» و «ویرایش» تشکیل شده و منبع مناسبی برای آموزش اصول ویراستاری و نگارش است.
- و…
پنجم، اگر ویراستار نقاد خوبی باشد و متن را از جنبههای متعدد وارسی کند و خود را جای مخاطب قرار دهد تا متن پاکیزه ارائه دهد، همچنین اگر متواضع باشد و از تجربههای خود و دیگران دائماً یاد بگیرد، یک گام از دیگر ویراستاران جلوتر است.
ویرایش شغل راکدی نیست؛ بلکه هر متن چالشها و راهحلهای خود را دارد. اینکه چه ویراستاری حرفهای است، به عوامل فراوانی بستگی دارد؛ مثل پیشزمینهٔ اطلاعاتی و علمی، توانمندی ذهنی، مهارتهای فردی و…
ویراستاری نیاز به ابزار چندانی ندارد. عموم ویراستاران دورکارند و تعداد کمی از آنان در محل کار خود به ویرایش میپردازند. جذابیت دستیابی به اطلاعات فراوان و تسلط ویراستاران بر حوزههای مختلف علمیادبی علت فعالیت بسیاری از آنان در این حرفه است.