بزرگ علوی
بزرگ علوی نویسندهای است که حتی کسانی که اهل ادبیات و داستان هم نیستند، قطعا اسم او به گوششان خورده و نام اغلب آثارش را از حفظ هستند. هرچند که ادبیات فارسی بسیار غنی است و هر طرف سر بگردانیم، پر از شعر و قصه و حکایت است، اما باید اقرار کرد که داستاننویسی در ایران سبقه و تاریخی طولانی ندارد و بعد از محمدعلی جمالزاده (پدر داستاننویسی ایران) با تلاشهای بزرگ علوی و همنسلان او بود که شکل و شمایلی مدرن و در خور توجه به خود گرفت. بنابراین با توجه به آثار پررنگ و تاثیرگذاری که بزرگ علوی خلق کرد، چندان هم دور از ذهن نیست که او را یکی از سردمداران داستاننویسی نوین ایرانی بدانیم.
سید مجتبی بزرگ علوی در تاریخ ۱۳ بهمن ۱۲۸۲ در تهران متولد شد. علوی در خانوادهای مرفه، روشنفکر و فرهیخته رشد کرد. در ابتدای جوانی برای تحصیل به شهر مونیخ در آلمان مهاجرت کرد. رشتهی تحصیلی علوی در دانشگاه علوم تربیتی و روانشناسی بود. جالب اینجا است که نطفهی نوشتن و خلق داستان در همین سالها در ذهن بزرگ علوی کاشته شد و از همین زمان بود که علوی نویسندگی و روزنامهنگاری را به طور جدی پیگیری کرد و اصول آنها را فراگرفت.
او پس از فارغالتحصیلی از دانشگاه، آلمان را به سمت ایران ترک کرد و پس از بازگشت به کشور در شهرهای تهران و شیراز مشغول به تدریس و آموزش به جوانان شد. او در کنار تدریس حرفهی روزنامهنگاری را برای خود انتخاب کرد و همین انتخاب باعث شد که همیشه از وقایع سیاسی و اجتماعی، اوضاع و همچنین خواستهی مردمان طبقات فرودست جامعهی ایران مطلع باشد.
به جرات میتوان گفت که آثار بزرگ علوی بعد از منتشر شدن فضای داستاننویسی ایرانی را زیر و رو کرد و طولی نکشید که داستانهای او در کنار آثار پُرجان صادق هدایت، صادق چوبک و... قرار گرفت و نام بزرگ علوی به عنوان یکی از افراد تاثیرگذار در داستاننویسی نوین ایرانی در جامعهی روشنفکری ایران طنینانداز شد. در همین زمان با صادق هدایت، فرزاد مسعود و مجتبی مینوی دست دوستی داد و این چهار نفر به گروه ربعه شهرت پیدا کردند. اعضای این گروه با سبک نو و منحصر به فرد خود در داستاننویسی ادبیات فارسی را دگرگون کردند و به آن ابعاد جدیدتری اضافه کردند.
آثار بزرگ علوی
اگرچه بزرگ علوی در یک خانوادهی مرفه به دنیا آمده بود، اما این موضوع هیچگاه باعث نشد تا حساسیت و چشمان تیزبین او نسبت به اقشار آسیبپذیر جامعه و افرادی که به دنبال معانی و آرمانهای بزرگتری بودند، نابینا باشد. به همین دلیل داستانها و آثار بزرگ علوی همواره نشانهای از وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران در خود داشتهاند و اعتراض او به وضعیت اجتماعی به خوبی انتقال میدادند. فعالیتهای بزرگ علوی به نوشتن داستان ختم نشد و کار تا جایی پیش رفت که او در سال ۱۳۱۶ به دلیل نزدیک بودن به کمونیسم محاکمه شد و هفت سال از عمرش را در زندان گذراند. در همین دوران بود که او ورقپارههای زندان و ۵۳ نفر را خلق کرد.
بزرگ علوی در ورقپارههای زندان از وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران پرده برمیدارد. علوی در محدودیت زندان این کتاب را روی تکههای مقوایی قند، پاکت سیگار، بستهبندی میوه و شیرینی و هر تکه کاغذی که قابل نوشتن بود و به دستش میرسید، خلق کرد.
از طرفی دیگر فکر خلق کردن اثری به نام ۵۳ نفر زمانی به ذهن بزرگ علوی خطور کرد که به همراه ۵۲ نفر از روشنفکران و نویسندگان بزرگ همعصر خود به زندان افتاد. او در این رمان ادبیات و سیاست را به هم میآمیزد و به بیان وضعیت خفقانآور در زمان پهلوی اول میپردازد. خود علوی درمورد انتخاب اسم این کتاب اینطور توضیح میدهد که «محاکمهی ۵۳ نفر با این وضعیت افتضاح یکی از وقایع ننگین تاریخ ایران به شمار میرود. بنابراین اگر من موفق شوم که حادثهی ۵۳ نفر را به طوری که در حقیقت بوده و وقایعی که اطراف آن رخ داده را شرح دهم، گمان میکنم توانستهام اوضاع اجتماع ایران را در دورهی بیست سالهی اخیر تشریح کنم.»
بزرگ علوی علاوه بر داستاننویسی، تدریس و روزنامهنگاری دستی هم بر آتش ترجمهی آثار درجهی اول آلمانی به فارسی داشت. ترجمهی آثار مهم و شگرفی از شیلر و جورج برنارد شاو خدمت عظیمی به ادبیات ایران به شمار میرود. چرا که خوانندگان و مخاطبان ایرانی توانستند بیواسطه دوشیزهی اورلئان و کسب و کار خانم وارن را به زبان فارسی بخوانند و با ادبیات جهان اتصال بیشتری برقرار کنند.
تمام ابعادی که بزرگ علوی برای خلق داستانهایش از آنها استفاده میکرد، به سیاست و جامعه خلاصه نمیشد. این نویسندهی بزرگ در اولین مجموعه داستانی که از او منتشر شد، دست به ابتکاری نو زد و از جدیدترین تئوریهای روانشناسی در آن زمان الهام گرفت. این چنین بود که کتاب چمدان (منتشرشده در سال ۱۳۱۳) را با نگاهی ویژه به تئوریهای زیگموند فروید (روانکاو مشهور اتریشی) نوشته شد.
کتاب چشمهایش مشهورترین اثر بزرگ علوی است که در سال ۱۳۳۱ منتشر شد و او در این رمان علاوه بر بازنمایی وضعیت جامعه به بیان احساسات و عواطف یک زن میپردازد و البته این اثر قصهی مهیج و پرکششتری نسبت به بقیهی داستانهای علوی دارد.
رمانهای روایت، سالاریها و مجموعه داستانهای گیلهمرد و میرزا از جمله دیگر آثار بزرگ علوی هستند که هر یک از آنها به تنهایی هم گنجینهای برای ادبیات فارسی به حساب میآیند. در تمام این آثار حال و روز سیاسی و اجتماعی مردم ایران ترسیم شدهاند و هر کدام بازتابی از وقایعی است که مردم در هر دوران از سر گذراندهاند.
آثار ماندگار، سواد گسترده و دانش غنی، شخصیت برجسته و نگاه دلسوزانهای که بزرگ علوی نسبت به ایران داشت همگی باعث میشود تا او را نه تنها یک نویسندهی تاثیرگذار بلکه آغازگر مرحلهای جدید از داستاننویسی و ادبیات ایران بدانیم.
علوی پس از رهایی از زندان به آلمان سفر کرد و مشغول به تدریس در دانشگاه هومبولت شد. پس از انقلاب اسلامی بار دیگر به ایران بازگشت و بعد از مدتی کوتاه مجددا رهسپار آلمان شد. او کمی بعد از انتشار مجموعه داستان گیلهمرد در اواسط دههی هفتاد، در تاریخ ۲۸ بهمن ۱۳۷۵ به دلیل عارضهی قلبی در شهر برلین آلمان درگذشت.